Prof. Deniz Ülke Arıboğan editörlüğünde; siyasal ve toplumsal bilimler alanında akademik çalışmalarını sürdüren bilim insanları ve konuk öğretim üyelerinin katkılarıyla hazırlanan 12 farklı makalenin bulunduğu “Travmaların Gölgesinde: Politik Psikoloji” kitabı, İnkılap Kitabevi’nden çıktı. Ayasofya’nın halklar üzerinde yarattığı ruhsal ve tarihi etkiyi bilimsel açıdan inceleyen Arıboğan, “Türkiye’nin gelecekten daha çok geçmişle ilgilenmekte oluşu ve kurucu zaferini geçmişte arayışının bir karşılık geliştirmesi sürpriz olmaz. Çünkü atılan, karşı taraf bakımından geçmişteki kayıpların ve travmaların da öne çıkmasını tetikleyecek bir adımdır. Ege ve Akdeniz’de Yunanistan ile gerilmekte olan bağları de topluca ele alırsak, önümüzdeki periyotta oradaki milliyetçiliğin de yükselmesi ve AB Türkiye münasebetlerine yansıması mümkündür” dedi.
Arıboğan, Diyanet İşleri Lideri Ali Erbaş’ın kılıçla hutbe vermesini de kıymetlendirerek “Şuursuz bir seçim olduğunu sanmıyorum. Bilerek ve isteyerek tasarlanmış bir manzara gibi” diye konuştu. Arıboğan, Cumhuriyet’in sorularına şu cevapları verdi:
-Araştırmalarınız doğrultusunda Ayasofya’yı anlatır mısınız?
Ayasofya konusunu pek çok farklı perspektiften kıymetlendirmek mümkün. Teolojik, politik, ekonomik, dış politik, mimari, tarihi vs. bir çok tartışmanın konusu olarak ehemmiyet taşıyan bir abideden kelam ediyoruz. Benim bakışım ise yalnızca politik psikoloji perspektifini kapsıyor; yani seçilmiş travmalar ve seçilmiş zaferler bağlamında bir hatırlama/hatırlatma objesi olarak fonksiyonunu sorguluyorum. Ayasofya yalnızca bir kilise ya da bir cami değil, tıpkı vakitte asırlarca Hilal ile Haç ortasından cereyan eden tahminen en büyük savaşın, büyük bir zaferin ve büyük bir kaybedişin sembolüdür. Yalnızca Ortodox dünyası için değil, tüm Hristiyanlık açısından büyük bir travmanın hikayesidir İstanbul’un kaybı. 1453’te Ayasofya değil, İstanbul fethedilmiştir ve bu fethin sembolü de Ayasofya’nın camileştirilmesidir. Fetih kıssasında bir çok mistik öge ile de bezenmiş iki başka anlatı vardır ve iki taraf açısından da asla unutulamayacak lakin tahminen hafızanın derinlerine gerçek bastırılan manalar bulunur. Necip Fazıl Ayasofya’yı yanızca mana olarak tanımlar. Papa II. Pius ise Türklerin fetihle birlikte Homeros ve Platon’u ikinci kez öldürdüklerini söylemiştir. Kutsal Bilgelik Kilisesi’nin Ayasofya mescidine dönüştürülmesi Fatih Sultan Mehmet kente girer girmez Ayasofya’ya gitmesi ve fethin 3. Günü Cuma namazını burada kılmasıyla mümkün olmuştur. Bu sembolik davranışla da Hristiyan Kutsal Roma’nın bitişi ve İlber hocanın tabiriyle de “Üçüncü Roma’nın yani Müslüman Osmanlı İmparatorluğunun doğuşu” başlamıştır. 1934’teki müzeleştirme kararı ise büyük bir kayıp ve büyük bir fetihle oluşan uygarlıklar ortasındaki uçurumun nötralize edilmesi teşebbüsüdür. İslam’ın Avrupa ve Batı’nın ötekisi olarak pozisyonlandırılmasına neden olan ve kollektif bellekten sızan birtakım şuur altı dinamiklerin pasifize edilmesi uğraşıdır. Unutmamak gerekir ki, 1930lu yıllar II. Dünya Savaşı’na hakikat gidilen periyotlardır; ittifak arayışları ve Lozan’dan kalan kimi zayıflıkların telafisi öncelikli problemlerdir. Aslında 1934 yılı başında içinde Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya ve Romanya’nın bulunduğu Balkan Paktı imzalanacaktır. Bu, Ortodoks dünyası ile yeni bir bağlantılar ağının yapılandırılmaya çalışıldığının göstergesidir. Müzeleştirme kararından 2 yıl sonra ise Montreux Boğazlar Mukavelesi kabul edilmiş ve boğazların güvenliği sağlanmıştır.1937’de Sadabat paktı’nın imzalanması ise Türkiye’nin savaş gerçek giden yıllarda yakın etrafından gelebilecek tehlikelere karşı ne kadar hassas olduğunu göstermektedir. Ayasofya’nın müzeleştirilmesi bu manada bir dış siyaset kararıdır da. Batı temelli çağdaşlaşmanın ve laik cumhuriyetin sembolik bir ögesi olduğu kadar dış siyaset konumlandırmasının pramatik bir seçimidir de. Müzeleştirme yoluyla Batı dünyasının seçilmiş travmasına karşı Müslüman dünyasının seçilmiş zaferinin yok edilmesi tercih edilmiştir. Bir taraf İstanbul’u kaybederken öteki taraf ise fetih kıssasını yitirmiştir. Yani kayıplarda eşitlenilmiştir.
-Kitabınızda Ayasofya’yı “Kilise değil, dünya tarihinin akışını değiştiren bir sembol” diye tanımlıyorsunuz. Ayasofya’nın ibadete açılmasını nasıl değerlendiriyorsunuz?
“İSTANBUL’U TEKRAR KAZANMA ISTEĞININ TETİKLENMESİ MÜMKÜN”
-Ayasofya’nın ibadete açılmasıyla yaşanan psikopolitik dalgalanmalardan bahsedebilir misiniz?
İçinde yaşadığımız periyot hem üretim bağlantıları bakımından bir uygarlık dönüşümüne işaret ediyor, hem de toplumları pandemi nedeniyle krizli ve karamsar bir psikolojiye sevk ediyor. Global seviyede tüm beşerler belirsizlik nedeniyle telaş, tehlikeler nedeniyle de kaygı içerisinde. Dünya önderi olarak tanımlanan ABD çaresizlikten kıvranıyor ve güç dengelerinde Atlantik’ten Pasifiğe hakikat besbelli bir kayma var. Bu kadar kaygan yerler hem devletler ortasında bir güvensizlik ve gerginlik, hem de toplumlar ortasında bir tansiyon oluşturur. Global krizlerden çıkış 20. yüzyılda iki Dünya savaşına yol açtığı için eski travmalar da kollektif belleklerden sızmaya başlamış durumda. Bu nedenle dünyadaki ekonomik, politik ve sosyolojik dönüşüme odaklandığımız kadar ruhsal savruluşları da görmemiz gerekiyor.
-Batı ve Hristiyan dünyasının ‘yeniden camileşmeye’ bakışı nasıl? Bu, Hristiyan topluluğunda bir toplumsal travmaya sebebiyet verir mi?
Travmaların tetiklenmesi, politik kararlarla desteklenmesi halinde daha mümkündür. Bağlantı kanalları, karar alıcılar, başkanlar şayet bu mevzuyu gündeme taşımak ve kullanmak isterlerse unutulan hatırlanır ve tetiklenir. Bir müddettir sıkıntı Hristiyanların birbirlerine olan bağlılığı değil, öteki olarak tanımladıkları İslamdan ne kadar rahatsız oldukları. Soğuk savaşın bitiminden beri Batı dünyasının ortak düşman muhtaçlığını Müslümanlar karşılıyor. El Esas ve global terör tehdidi telaffuzuyla başlayan, Arap Baharının çöküşü ile devam eden süreç İŞİD öcüsüyle devam ediyor. Şeytanlaştırma ve öcüleştirme arayışlarının vakit zaman Türkiye’ye uzandığı da oluyor. Kanımca bizi koruyan en kıymetli savunma kalkanı, laik ve çağdaş bir cumhuriyet tasavvurunun en güçlü akım olarak hala sürüyor olması.
– Pekala “yeniden camileşme” ilerleyen tarihlerde toplum açısından nasıl karşılanır? Kiliseden cami, mescitten müze formuna geçmesi kaybeden tarafta yine kazanma motivasyonu doğurabilir mi?
Şayet bir tarafta ikinci fetih hissini uyandırıyorsa, öteki tarafta da ikinci fethediliş kanısının doğması doğaldır. İstanbul’un kaybının tüm Hristiyan dünyasının en büyük felaketlerinden birisi olduğunu görmek lazım. Müzeleştirme, bu felaketin kollektif belleklerde yer alan en değerli kimlik belirleyicisi olmasını engellemeye yöneliktir. Ayasofya’nın açılması konusunun bugün yahut yarın politik olarak da beslenmesi halinde, anti İslam hissiyatın ve İstanbul’u tekrar kazanma isteğinin tekrar tetiklenmesi kuşkusuz mümkündür. Aslına bakarsanız Ayasofya olsa da olmasa da bu ülkünün asla yok olmayacağı da bilinmelidir.
“DİNİ DEĞİL, POLİTİK BİR KARARDIR”
– Müzenin cami formuna geri çevirilmesinin altında yatan sebepler neler?
Ayasofya’nın ibadete açılması problemi milliyetçi muhafazakar cephenin kızılelmasıdır ve ideolojik tutucusudur. Onların bakış açısından ibadete tekrar açış, savaşarak kazanılan kılıç hakkının tek kurşun atmadan kaybedilmesine karşı yıllardır bastırılmış olan hüznün, coşku ve sevince dönüşmesidir. Bu, yeni Türkiye’nin öyküsündeki “seçilmiş zafer” arayışını karşılayan bir politik adımdır. Dini değil, politik bir karardır.
-Kitabınızda kılıç hakkı konusuna da değiniyorsunuz. Diyanet İşleri Lideri Ali Erbaş, cuma hutbesi okumaya ‘kılıç’la çıktı. Nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ülkenin dini otoritesinin bir elinde kılıçla birinci hutbeyi okuması zati sıkıntının dinle değil, fetihle ilgili olduğunu gösteren değerli bir ayrıntıdır. Savaşçı bir ruhun sergilenmesidir. Bir yandan bu kutsal yerin bir cami olarak ibadete açıldığı üzere, turistik bir yer olarak tüm insanlığa açık olduğunu söyleyen politik otoritenin, öbür yandan elinde kılıçla savaşçı ruhu sergileyen dini otoritenin varlığı güya rol değişikliğine gidilmiş üzere görünse de, şuursuz bir seçim olduğunu sanmıyorum. Bilerek ve isteyerek tasarlanmış bir imaj üzere. Lakin gerçek bir bildiri mı derseniz, ben anlamsız ve sakıncalı buldum. Aslında bütünüyle İŞİDleştirilmeye çalışılan Müslümanlığın, en güçlü ülkesinin en üst dini otoritesinin, elinde kılıçla hutbe okumasının karşı tarafça nasıl okunduğuna da bakmak lazım.
Cumhuriyet