Yurttaş yeni yıla fiyat artışlarıyla başlıyor. Güç Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), 2021’de abone kümelerine nazaran elektrik piyasasında teminat bedellerine yüzde 11 artırım yaptı. Teminat bedelleri; sanayi ve ticarethane için 93.7kWh/TL’den 106.9 kWh/TL’ye, mesken için 33 kWh/TL’den 37.6 kWh/TL’ye yükseltildi. Yakın vakitte BOTAŞ’tan da gaza artırım gelebilir.
TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası (EMO) İdare Şurası Lideri Bülent Pala, son beş yılda mesken tarifesinde elektriğin kilovat saatinin yüzde 82.4 zamlandığını, 4 kişilik bir hanenin elektrik faturasının aylık 94.69 TL’den 172.75 TL’ye yükseldiğini söyledi.
Elektrik faturasının yüzde 52.3’ü güç bedeli, yüzde 28.3’ü dağıtım bedeli, yüzde 19.4’ü vergi ve fonlardan oluştuğunu vurgulayan Pala, “Sektörün 40 milyar doların üzerinde önemli borç batağı var. Tarifeler de bu borçtan hissesini alacak” dedi. Yeni artırımların kapıda olduğunu vurgulayan EMO Lideri Bülent Palaile yükselen faturaları konuştuk.
ŞİRKETLERE KÂR YURTTAŞA ARTIRIM
– Elektrik dağıtım ve tedarik şirketlerinin masraflar da yurttaşa yüklenecekti lakin yansılar sonrasında vazgeçildi, ne diyeceksiniz?
Elektrik dağıtım ve vazifeli tedarik şirketlerinin temsil, ağırlama, reklam, sponsorluk, bağış üzere harcamalarının 5 yıl daha elektrik kullanıcılarından tahsil edilmesine imkan sağlayan düzenlemeye karşı kamuoyunda oluşan reaksiyon üzerine Güç Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), sözkonusu bildirim kararının kaldırılacağını açıkladı. EPDK’nın kararı olumlu olmakla birlikte kâfi değildir. EMO, dağıtım şirketlerinin çeşitli harcamalarını faturalara yansıtarak yeni gelir kapıları elde etmelerini sağlayan Dağıtım Sistemi Gelirinin Düzenlenmesi Hakkında Bildiriye karşı 2016 yılından bu yana hem kamuoyunun bilgilendirilmesi için, hem de türel platformlarda faal çaba veriyor. Üstelik kelam konusu bildirimde kamu faydası ve tüketici aleyhine olduğu için dava konusu yapılan kararlar yalnızca “sosyal harcama, reklam, bağış” üzere sarfiyatların tarifeye yansıtılmasından ibaret de değil.
Net kâr marjı ile şirketlere fazladan gelir, faturalarımıza fazladan yük…
Misyonlu tedarik şirketlerinin kar oranlarını belirleyen, özelleştirmelerin başladığı günden bu yana sürdürülen Brüt Kar Marjı Oranı yeniden EPDK Şura Kararı ile 2021-2025 yıllarını kapsayacak formda 01.01.2021’den itibaren uygulanmak üzere içeriği değiştirilerek Net Kâr Marjı Oranı olarak yayımlandı. Değişiklik ile hala yüzde 2.38 oranında uygulanan Brüt Kar Marjı Oranı, 2021 yılı başından itibaren yeniden yüzde 2.38 lakin Net Kâr Marjı Oranı olarak uygulanacak.
Değişiklik ile şirketlerin tüketicilere yapacağı elektrik gücü satışlarından elde edeceği gelir artacak, şirketlerin gelir artışı da tüketicilere yük olarak daha da açıkçası artırım biçiminde yansıtılacak.
20-25 MİLYAR DOLAR ATIL YATIRIM
– Elektrik fiyatları, 1 Ekim’den itibaren artırımlı olarak uygulamaya girdi. Dört kişilik bir ailenin aylık 230 kWh üzerinden elektrik tüketim faturası yüzde 5,75 artarak 163,35 TL’den 172,75 TL’ye çıktı. Son 5 yılda elektrik faturaları nereden nereye geldi?
Türkiye elektrik şurası gücü bugün net olarak 95 bin megavata (MW) ulaşmıştır. Şu ana kadarki en yüksek zirve tüketim kıymeti ise 49 bin MW olarak gerçekleşti. Yani kapasitemizin 2 katına yakın yedek gücümüz vardır. Şurası gücün en zirve tüketim gücünden makul ölçüde fazla olması gerekir lakin neredeyse 2 kat yüksek olması kaynak israfı manasına gelir. Çünkü Güç ve Natürel Kaynaklar Bakanlığı’nın 2017 datalarına nazaran bin MW’lık bir güç santralının maliyeti 1-1.5 milyar dolar ortasında değişmektedir (nükleer santral hariç). Bu durum, elektrik üretim santrallarında nereden baksanız 20-25 milyar doların üzerinde atıl yatırım olduğu manasına gelmektedir.
2020 yılının geride bıraktığımız 11 aylık devri içerisinde elektrik tüketim ölçümüzün geçen yılın tıpkı periyodu ile benzerlik gösterdiğini, artış olmadığını söyleyebiliriz. Elektrik üretiminde ithal kaynak kullanımının yüzde 44 üzere yüksek bir oranda devam ettiği, özel bölüm üretim hissesinin da yüzde 80’in üzerinde olduğu görülmekte.
FATURA 94.69 TL’DEN 172.75 TL’YE YÜKSELDİ
– Pekala mesken elektrik faturası 5 yılda nereden nereye geldi?
Elektrik abone sayısı en son resmi bilgilere nazaran 43 milyon 600 bini geçmiştir. Bunun yaklaşık 36 milyonu mesken aboneleridir.
Son beş yılda mesken tarifesinde elektriğin kilovatsaati vergi ve fonlar dahil yüzde 82.2’lik bir artışla 41.17 kr/kWh’ten 75.11 kr/kWh’e çıktı. Buna nazaran ayda 230 kWh (kilovatsaat) elektrik harcayan 4 kişilik bir hanenin elektrik faturası aylık 94.69 TL’den 172.75 TL’ye yükseldi.
Birebir periyottaki TÜFE artış oranı yüzde 77.59 olarak gerçekleşirken, mesken tarifesindeki artış oranı yüzde 82.4 oldu.
TÜFE ORANININ 2 KATI ARTIŞ VAR
– Yalnızca haneler değil, Türkiye’de endüstrici de çiftçi de çok kıymetli elektrik kullanıyor. Endüstricinin kullandığı elektrik son yıllarda ne kadar arttı?
Son beş yılda sanayi (AG, tek terimli, tek zamanlı) tarifesinde elektriğin kilovatsaati vergi ve fonlar dahil yüzde 134’lük bir artışla 35.27 kr/kWh’ten 82.59 kr/kWh’e çıkmıştır. Tıpkı periyottaki TÜFE artış oranının yüzde 77.59 olarak gerçekleştiği gözönüne alınırsa; TÜFE oranının 2 katı artış sözkonusu.
Son 5 yılda ticarethane (AG, tek zamanlı) tarifesinde elektriğin kilovatsaati vergi ve fonlar dahil yüzde 140’lık bir artışla 41.52 kr/kWh’ten 99.88 kr/kWh’e çıkmıştır. EPDK’nın aylık dal raporlarını incelediğimizde; 2019 Ocak – Eylül devri ile 2020 Ocak – Eylül periyodu ziraî sulamada harcanan elektrik ölçüsünde yüzde 30 artış vardır. Bu da 2020 yılında yaşadığımız kuraklığın diğer bir göstergesi olup, ziraî maliyetlere yansıyacak.
Son 5 yılda ziraî sulama (AG, tek zamanlı) tarifesinde elektriğin kilovatsaati vergi ve fonlar dahil yüzde 140’lık bir artışla 36.59 kr/kWh’ten 88.03 kr/kWh’e çıktı.
100 TL’NİN 20 TL’Sİ VERGİ VE FON
– Yurttaşa gelen faturaların ne kadarı tükettiği elektrikten kaynaklanıyor. Bir elektrik faturasında, fonlar, TRT hissesi da dahil kaç farklı fiyat ödüyoruz?
Tarife bileşenlerinin tarif, içerik ve fiyatlarını şeffaf olarak takip etme imkanımız kalmamıştır. Vatandaşların kayıp-kaçak bedelleri konusunda türel kazanım elde etmelerinden sonra 2016 yılında faturalarımızdaki kayıp kaçak bedellerini gizlemek üzere güç bedeli, dağıtım bedeli ile vergi ve fonlar’dan oluşan torba fatura periyoduna geçilmiştir.
Bu uygulamadan sonra bu sefer dağıtım şirketlerinin yüksek karlar elde etmesine imkan sağlayan dağıtım bedeli konusunda Odamızın öncülüğünde yürütülen çalışmalar üzerine 2019 Temmuz ayında güç ve dağıtım bedelleri güç tüketim bedeli ismi altında birleştirilerek gizlenmiş, böylelikle karartılmış fatura periyoduna geçilmiştir. Ekim 2020 devri mesken abone kümesi (AG tek zamanlı) elektrik faturasının yüzde 52.3’ü güç bedeli, yüzde 28.3’ü dağıtım bedeli, yüzde 19.4’ü vergi ve fonlardan oluşuyor.
Ödediğimiz her 100 TL’lik faturanın yaklaşık 20 TL’si vergi ve fonlardan oluşuyor. Elektrik dağıtım şebekesine verilen elektrik ölçüsünün son 2 yıldır 250 milyar kWh civarında olduğu göz önüne alındığında, faturalarımızda 1 kuruşluk bir oynama (artma, azalma) yıllık toplam 2.5 milyar TL’lik sayıya denk gelmektedir. Örneğin dağıtım bedeline yapılacak 1 kuruşluk artırım, dağıtım şirketlerine 2.5 milyar TL gelir sağlayacaktır. Yahut vergi ve fonlarda 1 kuruşluk artış devletin fazladan 2,5 milyar TL vergi geliri elde etmesi manasına gelmektedir. Bu nedenle EMO olarak biz her tarife periyodu halkımızın çıkarlarını muhafaza ismine çok sıkı incelemeler yapmaktayız.
Ocak 2016’dan bu yana elektrik faturalarımızdaki dağıtım bedeli yüzde 80 arttı. Dağıtım şirketlerinin hangi masrafı bu müddet içerisinde yüzde 80 arttı?
ÖZELLEŞTİRME BİZE KARANLIK OLARAK GERİ DÖNMÜŞTÜR
– Kur artışıyla birlikte çabucak her alanda artırımla karşılaştık. Elektriği bu kadar yüksek fiyatlı kullanmamızı neye bağlıyorsunuz? Burada özelleştirmelerin tesiri de kelam konusu mu?
Elektrik gücü konseyi altyapımızda 20-25 milyar dolar civarında atıl yatırım var. Türkiye Bankalar Birliği 10 Eylül 2019 tarihli Doğalgaz Santrali Kredilerine Ait Kamuoyu Duyurusu ile kesimin toplam 47 milyar dolar borcu olduğunu, bunun 8 milyar dolarının dağıtım şirketlerine ilişkin olduğunu bildirmiştir. Bu yıl içerisinde güç dalı firmalarının dış borçlarında kayda kıymet bir eksilme olamadı.
2001 yılında çıkartılan Elektirk Piyasası Kanunu ile elektrik dağıtım bölümü büsbütün özelleştirilmiş, kamunun üretim kesiminde yeni yatırım yapması engellendi. Üretildiği noktadan en ücra köşedeki tüketim noktasına kadar ulusal planlama gerektiren elektrik kesimi üretim, iletim ve dağıtım olarak üçe bölünmüştür. Üretim alanında her isteyene, istediği teknoloji ve istediği kaynakla üretim yapabilmesinin kanalları sonuna kadar açılmıştır. Elektrik talep varsayımları ETKB tarafından EMO’nun ikazlarına karşın yıllık yüzde 7’nin üzerinde daima artacakmış üzere hazırlanmıştır. Elektriğin piyasa fiyatının kWh başına 7 centin üzerinde olacağının garantileri verilmiştir. Son yıllarda dolar – TL kuru ortasındaki makasın açılması, talep daralması üzere etkenlerle kesim, altından kalkamayacağı borçların altına girdi.
Dağıtım tarafında da gelirlerinin yüzde 80’ini dağıtım bedellerinden kazanan şirketler gereğince denetlenmemiş, kamu monopolü kaldırılmış yerine özel monopoller getirildi. Kayıp kaçak bedelinin abonelerden tahsil edilerek şirketlere aktarılmasına devam edilmiştir. Ayrıyeten EÜAŞ’ın toptan elektrik bedellerinde yapılan indirimler vatandaşa yansıtılmak yerine bu şirketlere direkt gelir olarak aktarılmış lakin buna karşın dal borç batağına saplandı.
AKP iktidarı kamuya ilişkin olan monopol durumundaki elektrik altyapısının üretim ve dağıtım ayaklarını sudan ucuza özel şirketlere devretmiştir. Yetmemiş özelleştirme borçlarını ödesinler diye bizim mevduatlarımızı bu şirketlere parasız kredi olarak kullandırtmış, üstüne yurtdışından döviz borçlanabilmeleri için her türlü garantinin verilmesini sağlamıştır. Şirketlere üretim tarafında farklı, dağıtım tarafında farklı harika dayanaklar verilmiştir. Ortada hala ödenmemiş 40 milyar doların çok üzerinde bir borç vardır. Artık de birtakım fonlarla bu borçlar kamuya yani bize aktarılacak, şirket bilançoları temizlenecek ve yine satışları sağlanacaktır. Altın kural burada işlemektedir; “ödetmezsen, ödersin!” Elektrik özelleştirmesi bize borç yükü ve karanlık olarak geri döndü.
– Yakın vadede elektriğe yeni bir artırım bekliyor musunuz?
Bize nazaran elektriğe artırım değil indirim yapılması gerekiyor. EMO yıllardan beri özelleştirmelere karşı gayret verdi veriyor, bu vakte kadar ikazlarımız dikkate alınsaydı, artık tarifelerdeki indirimleri konuşuyor olurduk.
Dağıtım şirketlerinin çok sıkı denetlenmesi, kayıp-kaçak oranlarının azaltılması, hizmet kalitelerinin artırılması, fosil yakıtlı santrallara yerlilik-millilik, güç açığı üzere mazeretlerle verilen takviyelerin kesilmesi, YEK suiistimalinin önlenmesi elektrik faturalarımızda hatırı sayılır bir iyileştirme sağlayacaktır.
Bunlar yapılmadan kelamda maliyet bazlı faturalandırma münasebeti ile yapılacak artırımların tümü; sayıları 1700’ü bulan lisanslı elektrik üretim şirketlerinin ve 21 dağıtım bölgesini işleten, ortalarında karmaşık iştirak alakaları bulunan 17 şirketin fonlanması manası taşıyacaktır.
2.5 MİLYONDAN FAZLA MESKEN ABONESİ YARDIM ALIYOR
– Bu devirde milyonlarca kişi işsiz kaldı ya da gelirinden oldu. Faturasını ödeyemeyen vatandaşların sayısı konusunda bir bilgi var mı, bu oran artıyor mu?
Elektrik tüketim dayanağı uygulaması bildiğiniz üzere 1 Mart 2019 tarihinde başlamıştır. Bugün 2.5 milyondan fazla mesken abonesinin tükettiği elektriği ödeyecek gücü olmadığı için bu dayanaktan faydalandığını biliyoruz.
Ayrıyeten 2019 yılında 4 milyondan fazla fatura vaktinde ödenemediği için kesme süreci uygulandı. Covit-19 Pandemisi’nin sıhhatin yanı sıra ekonomik açıdan da yıkıcı tesirleri olduğunu biliyoruz. Elektrik borçları yüzünden tarlasını sulayamayan çifçilerin sayısı da azımsanmayacak kadar çok, lakin elimizde 2020 yılını değerlendirebileceğimiz resmi datalar şimdi yok.
BORÇ YÜKÜ YURTTAŞIN SIRTINDA
– Şu anda bölümünüzün yaşadığı en can alıcı meseleler nelerdir, acil atılması gereken adımları sıralar mısınız?
Bölümün 40 milyar doların üzerinde önemli bir borç batağı vardır. Bu borç yükü bizim sırtımızdadır, münasebetiyle, tarifeler de bu borçtan hissesini alacaktır. İthal kaynak bağımlılığı çok yüksek oranda devam etmektedir. Bunların yanı sıra kıymetli can alıcı problemler şöyle sıralanabilir:
Meteorolojik kuraklığa bağlı olarak su gelirlerinin düşme tehlikesi. Elektrik dağıtım şirketlerinin toptan elektrik fiyatları, kayıp-kaçak bedelleri, kalite indikatörü vs. üzere farklı kalemlerden daima fonlanması. YEKDEM’in suiistimal edilmesi. Kömürlü termik santralların etraf ve insan sıhhatini hiçe sayarak etraf mevzuatına karşıt çalıştırılması. Kömür ve doğalgaz santrallarının alım garantileri ya da kapasite sistemi üzere münasebetlerle fonlanması. Öz tüketime yönelik güneş gücü kullanımını özendirici adımların yetersizliği. Hepsinden kıymetlisi de Güç Verimliliği Kanunu’nun gereklerinin yerine getirilmemesi, daima ertelemeler yapılması, güç tasarrufu ve verimlilik uygulamalarının gereğince desteklenmemesi.
3 MÜHENDİSTEN BİRİ İŞSİZ
– Bu periyotta üyelerinizden ne cins şikayetler alıyorsunuz?
Her şeyden evvel 8 bin 134’ü bayan olmak üzere, 67 bin 218 üyemizin tıpkı vakitte ülkemizin yurttaşları olduğu gerçeğini hatırlatmak gerek. Bu yılın Mart ayı içerisinde Odamızın 11 bine yakın üyesini tarayarak, 5 bin üye ile yaptığı anketin sonuçlarına nazaran her 3 mühendisten birinin işsiz olduğunu, bayan üyelerde bu oranın yüzde 42’ye yükseldiğini görüyoruz.
Üyelerimizin işsizlik sorunu dışında, meslek dışı işlerde çalışma, düşük fiyat, iş teminatının olmaması, esnek çalışma, SGK primlerinin düşük fiyatlar üzerinden ödenmesi, bayan üyelerimiz için cinsiyete nazaran fiyat ve iş durumu farklılığı üzere ağır emek sömürüsü şikayetleri birinci sıralarda. Ayrıyeten mesleksel yetersizlik sıkıntıları, siyasi baskı ile takım atamaları, kamuda tayin ve sürgünleri de sıralayabiliriz.
Meslek alanımız ölümcül kazaların sıklıkla gerçekleştiği bir alandır. Meslek alanımızla ilgili yetkilendirmeler yapılırken kamu/toplum sıhhati ve güvenliği ile direkt ilgili olan bir alanda ilgili bakanlık ve kurumların EMO nun görüş ve tekliflerini dikkate almaları gerekir lakin, işbirliği konusunda birçok defa gereğince istekli davrandıklarını göremiyoruz.
Elektrik ile İlgili Fen Adamlarının Yetki, Vazife ve Sorumlulukları Hakkında Yönetmelik kapsamında faaliyetlerini yürüten teknisyen, tekniker, yüksek tekniker ve teknik öğretmenlere İş Ekipmanlarının Kullanımında Sıhhat ve Güvenlik Kuralları Yönetmeliği kapsamında yetkilendirmeleri yapılırken, bilime tekniğe ve mevcut mevzuata uygun düzenlenme yapılması için hala Aile, Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı ile görüşmelerimizi sürdürüyoruz
Bunlar dışında güç alanına özel olarak; 21 dağıtım bölgesinde, şirketler ortası beklenti ve bölgesel farklılıklar Özgür Müşavir Mühendislik hizmeti veren üyelerimiz için büyük dertlere sebep oluyor. Örneğin trafo tesislerinin hepsinde yüksek tansiyon (YG) işletme sorumlusu olma mecburiliği, kamu faydasına, can ve mal güvenliği için mecburilik olmasına karşın dağıtım şirketlerinin ve işletme sahiplerinin bu bahse gereğince ehemmiyet verdiklerini söyleyemiyoruz.
– Gelirler azalırken faturalar her geçen gün artıyor. Faturaların düşürülmesi için devlet hangi adımları atmalı?
Devletin atacağı en kıymetli adım 2007 yılında çıkartılan 5627 sayılı Güç Verimliliği Kanunu (EVK) kapsamında Bina Güç Performansı Yönetmeliği’ne nazaran binalarda güç ısrafının önlenmesi ve gücün faal kullanılmasını sağlamaktır. Tüm binalar için Güç Kimlik Dokümanı (EKB) uygulaması 2011 yılından itibaren zarurî hale getirilmiş, 2011 yılından evvel iskan alınmış binalar için ise 2017 yılına kadar müddet verilmiştir.
Ülkemizde binaların çok büyük kısmı 2011 yılından evvel yapılmış olduğundan ısı yalıtımlarının çok berbat durumda olduğu bilinen bir gerçektir. Maalesef bugüne kadar EVK’nın gereklerini yapmak yerine daima erteleme yolu seçilmiştir.
En son datalara nazaran 2011 yılından evvel iskan almış yaklaşık 9 milyon binanın yalnızca 309.417 adeti, yeni binaların da 879.339 adeti EKB almış durumdadır. EKB alması gereken toplam bina sayımızın 10 milyon civarında olduğu göz önüne alınırsa, bina stokumuzun güç verimliliğini artırmak bakımından yüzde 10’luk bir ilerleme sağlanması, 13 yıldır binaların ısı yalıtımı konusunda önemli bir adım atılmadığını göstermektedir. İktidarın güç ithalatı, cari açık konusunda en değerli imtihanı binalarımızın ısı yalıtımlarının iyileştirilmesiydi maalesef iktidar, yalıtımsız binalarda petrol, kömür, doğalgaz ithalatı ile dolarlarımızın yakılıp küllerinin havaya savurulmasını seyretmeyi tercih ediyor. Bu alanda; En kısa müddette binalarımızın güç verimliliğini artırmak üzere; kat maliklerine ve bina yalıtım materyalleri üretim ve montaj endüstrisine gerekli dayanakların verilmesi sağlanmalı. Güç verimliliği sağlayan tüm eserlerin, KDV, ÖTV uygulamalarında iyileştirme yapılmalı, bu eserleri satın almayı tercih edenler ve üreticiler desteklenmeli. Güç tüketiminin ağır olduğu sanayi alanları yerine katma bedeli yüksek alanlara geçiş yolları ulusal bir siyaset olarak benimsenmeli. Kamuda saray, rezidans, külliye üzere yerleşkeler yerine fonksiyonel gayeye dönük, ergonomik yapılaşmalar tercih edilmelidir.
Cumhuriyet
