Norveç psikozlu hastaları ilaçsız nasıl tedavi ediyor?

Psikozlu hastaların birden fazla sanrılar ve halüsinasyonlar görmemek için çok kuvvetli ilaçlar kullanıyor ancak bunların çok şiddetli yan tesirleri de olabiliyor. Ancak Norveç artık ulusal sıhhat sistemi bünyesinde bu tıp hastalara radikal bir ilaçsız alternatif tedavi imkanı sunuyor.

Malin

Malin, ömrünü belirleyen psikiyatrik problemleri ortaya çıktığında 21 yaşındaydı.

Aslında ergenlikten beri ağır depresyon yaşıyor ve bir türlü kendisini oradan çıkaramıyordu.

Sonra başının içinde ona şişman ve beş para etmez biri olduğunu, kendisini öldürmesi gerektiğini söyleyen bir erkek sesi duymaya başladı.

“Çok öfkeliydi. Üzerimde çok tesirli olduğu için beni bir formda, dış dünyadan izole etmişti. Bir müddet sonra hayaller de görmeye başladım. Mesela duvarlardan ahtapot kolları çıkıyordu” diyor.

Malin, doğup büyüdüğü Norveç’in kuzeyindeki fiyordlara yakın küçük kasabadan ayrılarak üniversite için öteki bir kente gitti.

Lakin tam bir çöküntü geçirip yataktan çıkamaz hale gelmesi çok sürmedi.

Ailesi onu almaya geldi ve kısa mühlet sonra bir yıl kalacağı pskiyatri kliniğine yatırıldı.

Hayatı boyunca tekraren uzun mühletlerle bu türlü psikiyatri kliniklerine yatacaktı ve o devirde psikozlu hastalara uygulanan tek tedavi usulü kuvvetli anti-psikotik ilaçlardı.

“O kadar çok ilaç alıyordum ki başım büsbütün bulanmıştı. Tek yaptığım öylece reaksiyonsuz bir şekile oturup hayatımın akıp gittiğini seyretmekti. Hislerimle niyetlerimle irtibatım kopmuştu.”

“Sürekli birebir şeyi yaşıyordum. Yardım istiyordum ve bana ilaç veriyorlardı. Hiçbir şey iyiye gitmiyordu. Bu insanı yıkan bir durum. Uygunlaşmak istiyorsunuz ve beşerler size hayatınızın bu türlü geçeceğini, bunu kabullenmeniz gerektiğini söylüyorlar. Ben bu hayatı kabullenemiyordum.”

Malin’in psikiyatrik ilaçlarla ilgili deneyimi çok sıra dışı değil. Birçok psikozlu hasta bu ilaçların olağan bir hayat yaşamalarını sağladığını düşünse de hastaların yaklaşık yüzde 20’si ilaçlara olumlu cevap vermiyor.

Bu ilaçların çok yorgunluk, şişmanlık, yüksek kolesterol ve diyabete yol açan tesirleri kimi hastaların hayatını derinden etkiliyor.

Norveç’te bu ilaçların yan tesirlerinin yarattığı tasalara bir de “zorla tedavi uygulaması” ekleniyordu.

Birleşmiş Milletler’in Azapla Uğraş Komitesi, bu bahiste Norveç’i özel olarak öne çıkararak akıl sıhhati kurumlarında hastaların zorla tecriti uygulamasının değişmesi gerektiğini bildirmişti.

Mette

Mette Ellingsdalen de tıpkı Malin üzere, bipolar rahatsızlığı nedeniyle şiddetli depresyonlar geçirdiği 13 yıllık bir mühlet boyunca anti psikotik ilaçlar kullanmış.

Diğer kimi hastalar üzere zorla zaptedilip ilaç verilmediyse de ilaç almaya zorlandığını, ilaç almayı reddetseydi hastaneye kabul edilmeyeceğini anlatıyor.

“İlaçlar birtakım belirtileri bastırıyordu fakat birebir vakitte gücünüzü, kendi problemlerinizle baş etme hünerinizi de bastırıyordu. Bir formda kendi öykümün denetimini kaybettim” diyor.

Beş yıl boyunca ilaçla yönetim etmeye çalışıp başaramadıktan sonra 2005 yılında Norveç’in akıl sıhhati sistemini değiştirmek için kampanya yürüten kümeye katılıyor ve şu anda hastaların oluşturduğu “Başaracağız” (We Shall Overcome) kümesinin lideri.

“Zor kullanımını azaltmanın en kolay yolu, insanlara seçenek sunmak, onlara kabul edebilecekleri bir tedavi sunmak” diyor.

Mette gibilerin yıllar süren kampanyaları, sonunda sonuç verdi ve 2016 yılında Sıhhat Bakanı Bent Hoie, mahallî sıhhat müdürlüklerine ilaçsız tedavi koğuşları oluşturulması için talimat verdi.

Kimi diğer ülkelerde de psikozlu hastalara ilaçsız tedavi uygulanabiliyor lakin Norveç, bunu ulusal zihin sıhhati sistemine bir seçenek olarak dahil eden birinci ülke oldu.

Tabip Hald

Tabip Magnus Hald o sırada, Tromso’deki Kuzey Norveç Üniversite Hastanesi’nin akıl sıhhati ve unsur kullanımı tedavisi kısmı lideriydi.

İlaç tedavisi uygulanan birçok kısımda çalışmıştı ve alternatif bir tedavi üzerinde çalışmayı çok istiyordu. Bu fırsat çıkınca hastanenin ilaçsız tedavi kısmının sorumluluğunu üstlendi.

“Bana nazaran en kıymetli olan insanların farklı tedavi ihtimallerini denemesine müsaade verilmesiydi” diyor.

“Hastaya ilacın nasıl bir tesir yaptığını ve onunla ilgili bütün bildiklerinizi anlatmanız lazım. Ve İlaç sanayiiyle birlikte hareket edenlerin hastalara ilaçların tesiri ve riskleri hakkında büsbütün hakikat bilgiler vermediği anlaşılıyor. Mesela önemli mental sıkıntıları olan insanların beyinlerinde bir cins kimyasal dengesizlik olduğu yolunda bir efsane var lakin aslında bunu destekleyen hiçbir araştırma yok.”

Tromso’deki ilaçsız tedavi ünitesindeki hastaların birçoklarının evvel, kullandıkları ilaçları azalta azalta bırakmaları gerekiyor – ki bu da hem vakit hem de dikkat isteyen bir süreç.

Hekim Hald, birçok hastada işe yaradığını söylediği prosedür için, “Bazı hastalar muhtemelen bir daha hiçbir çeşit ilaç almayacak, kimileri bir vakit sonra yine ilaca dönebilir, birtakım hastalar ise daha düşük dozlu ilaçlarla devam edebilirler” diyor.

Artık 34 yaşına gelmiş olan Malin de Hekim Hald’ın hastalarından.

Tromso’deki klinikte bazen haftalarca kalıyor sonra ortada birkaç ay meskene, köpeği Jarek’in yanına dönüyor. Bu kolay değil. Yalnız yaşıyor ve etrafında ona zihin sıhhati bakımından dayanak zayıf. O nedenle yavaş iyileştiğini, başının içindeki sesin büsbütün yok olmadığını anlatıyor.

Malin artık yalnızca yatışmak için geceleri yatmadan evvel ilaç alıyor. Kliniğe yattığı müddetlerde ise ağır bir ilaçsız tedavi görüyor. Güzelleşmesinde en büyük rol ise sanatsal faaliyetlerin.

“Belirtileri baskılamak yerine hislerimle tekrar bağ kurmaya çalışıyorum. Bu sesin ne istediği ve onu durdurmak için ne yapmam gerektiği üzerinde çalışıyoruz” diyor.

Birinci kere çalışmayı düşünmeye başlamış.

“İlk sefer kendimi bulmaya başladığını hissediyorum. Kendime itimadımı inşa etmeye başlıyorum ve birinci kere gelecek hakkında bir umut beslemeye yürek edebiliyorum. Dayanılmaz bir şey bu!”

Claudia

Malin gibilerin kıssalarının duyulması ve dinlenmesi gerekiyor. Fakat Norveç’te ilaçsız tedavi hala tartışmalı bir bahis.

Birçok hasta için anti psikotik ilaçlar hayati kıymet taşıyor.

Örneğin şu anda 20’li yaşlarında olan Claudia (gerçek ismi değil) ergenlik çağında intihar eğilimi gösteren ve sanrılar gören bir hasta.

Hastalığının bir modülü olarak kendisine verilen anti psikotik ilaçların zehirli olduğuna inanıyor.

Bu yüzden ilaçları ona, zaptedilip zorla verilmiş ve vakit içinde tesirlerini göstererek onu iyileştirmişler.

“Fakat gerilimli bir periyottan sonra yine önemli halde hastalığım nüksetti ve tekrar başlamam gerekti. Artık hayatta kalabilmek için ilaçlara gereksinimim olduğunu kabullenmiş durumdayım” diyor.

“Normal sözünü sevmiyorum fakat ilaçlarımı aldığım vakit hakikaten iyi hissediyorum. Derslere katkım olabileceğini, arkadaşlarla takılabileceğimi, bu tıp şeyler hissediyorum. Ancak ilaç almadığım vakit işleyişim giderek bozuluyor ve daha gerilimli, dağınık ve tuhaf hissediyorum” diye ekliyor.

Tartışmalar sürüyor

İlaçsız tedavi tekniğinin araştırma ve ispatlara değil ideolojik bir yaklaşıma dayandığını söyleyerek eleştirenler var.

Oslo’da yaşayan ve çalışan psikiyatrist Tabip Jan Ivar Rossberg, ilaçsız tedaviyi 1960’lar ve 70’lerde hastaların her istediklerini yapabildikleri, LSD üzere hususlar almaya ve çocukluğuna dönmeye teşvik edildiği terapi topluluklarına benzetiyor. O yıllarda uygulanan bu usule anti psikiyatri deniyordu.

Hekim Rossberg “Tarih bize bu yaklaşımın işe yaramadığını gösterdi, bu yüzden artık kullanmıyoruz. İlaçsız tedavi yaklaşımlarının tesirli olduğunu gösteren deliller elimizde yok” diyor.

Psikozlu hastaların tedavisinde en başarılı sonuçların hastalığın en şiddetli olduğu birinci etabında ilaca başlanması ve iki yıllık bir tedaviden sonra dozun yavaş yavaş düşürülmesi yoluyla elde edildiğini gösteren datalara işaret ediyor.

Ancak Tabip Magnus Hald bu mevzuda ikna olmuş değil. Tromso’deki ilaçsız tedaviyi göen hastaların uzun yıllar izleneceği bir çalışma başlatmaya hazırlanıyor.

Şu ana kadar merkezde tedavi gören hastalar ortasında hiç intihar hadisesi yaşanmamış lakin şimdi tedavinin başarısı konusunda kapsamlı bir araştırma yapılmış değil.

İlaçsız tedavinin geleceği

Bu da tartışmalı bir mevzu.

Şu anda ileri derecede psikozlu hastalar ilaçsız tedavi ünitelerine sevkedilemiyor.

Hasta hakları kümeleri, insanların inançlı hissettikleri ortamlarda hastalığın bu evresini daha rahat geçirebileceğini savunarak bunun değişmesini istiyorlar.

Lakin akut psikoz uzmanı Tabip Tor Larsen bundan tasa duyuyor.

Tedavi olmamız psikoz hastalarının birçoklarının hasta olduğunun ayırdında olmadığını hasebiyle ilaçlı ya da ilaçsız tedaviyi çoklukla reddettiklerini, meğer ilaçsız tedavinin istekli olması gerektiğini söylüyor.

“Halusinasyon ya da hayal gören hastanın neredeyse tarifi bu. İlahla bağlantı kurduğunuzu ya da Napolyon’un yine doğmuş ruhu olduğunuzu düşünüyorsanız hasta olduğunuza inanmıyorsunuz” diyor ve bu nedenle ağır psikozlu hastalarda, tedavinin gerekirse istek olmadan yapılmasının değerli olduğunu söylüyor.

Araştırmalar tedavi olmayan birçok psikoz hastasının sokakta yaşadığını, bu hastaların aşağı üst yüzde 30’unun yakınlarına ve diğerlerine şiddet kullandığını ya da cinayet de dahil kabahatler işlediğini gösteriyor.

2019 yılında Norveç’in güneydoğusundaki küçük Haugesund kasabasında, 67 yaşındaki Bjorg Marie Skeisvoll Hereid’in, mezarlık ziyareti sırasında elinde balta olan bir psikozlu adam tarafından öldürülmesi bunun bir örneği.

Psikozlu bir hasta olan katil, bunun için verilen ilaçları almadığı üzere yasa dışı uyuşturucu hususlar de kullanıyordu.

Bu trajik olayın Norveç yasalarında 2017 yılında yapılan bir değişiklikten sonra gerçekleşmiş olması da tartışma yarattı.

Değişikliğe nazaran tedavisi konusunda karar verme yetisine sahip hastalar artık iradeleri alıkonup ilaçlarını almaya zorlanamıyor.

Lakin ilaçsız tedavi için kampanya yürütenler bu çeşit tehlikeli hadise örneklerinin psikozlu hastaların toplumdan tecrit edilmesinin, tedavi yerine uyuşturulmasının yasallaştırılması maksadıyla kullanıldığını söylüyorlar.

Dünyanın dört bir yanından psikiyatristler ve hastalar, hükümetin psikozlu hastaların hayatını iyileştirmeye yönelik bir adım attığı Norveç’i yakından izliyor.

Global seviyede de zihinsel hastalık tedavilerinin geliştirilmesi ve güç ögesinin azaltılması istikametinde bir eğilim var.

Bu yolda ilaçsız psikoz tedavisi, gelip süreksiz yeni bir tedavi hevesi olarak da kalabilir, psikiyatri kısmını daha ileriye taşıyacak sonuçlar da elde edebilir.

Cumhuriyet