Doğrulama platformlarının sayısı, Türkiye’de son yıllarda dünyadakine paralel olarak arttı.
En son Cumhurbaşkanlığı İrtibat Başkanlığı, Gerçek Mu isminde bir doğrulama platformunun kurulacağını açıkladı.
Devlete bağlı bir doğrulama platformunun kurulduğu tek ülke Türkiye değil.
Fakat uzmanlar, doğrulama platformlarının temelinde şeffaflık ve bağımsızlık kriterleri olduğu için bu durumun bilgi kirliliğinin artmasına yol açabileceği görüşünde.
ABD merkezli The International Fact-Checking Network (Uluslararası Doğruluk Denetimi Ağı) Yöneticisi Baybars Örsek’e nazaran bu türlü bir platformun kurulması, Türkiye’de medya ve siyasi atmosferdeki kutuplaşmanın derinliğine dair bir gösterge.
Sürecin buraya evrilmesinin şanssız bir durum olduğunu söyleyen Örsek, “Bizim ağımız içinde bulunan doğrulama kurumlarının siyasi aktörlerden bağımsız editoryal çalışmalarını gerçekleştirmelerini, bağımsızlık ve şeffaflık kriterlerine uymalarını savunuyoruz. Hükümetlerin bu biçim projelerinde bunun karşılanması pek mümkün değil” diyor.
Siyasal bağlantı ve gazetecilik üzerine dersler veren irtibat akademisyeni Dr. Sarphan Uzunoğlu da, “İletişim Başkanlığı’nın bu alana adım atması Türkiye’nin hakikatini belirleyebilecekleri manasına gelmiyor. Çünkü doğrulama kuruluşları güçlerini tarafsızlıkları ve formüllerinden alıyor” yorumunda bulunuyor.
Türkiye’de birinci doğrulama platformu 2009’da kuruldu
Doğrulama platformlarının sayısı son 10 yılda bütün dünyada arttı.
Doğrulama platformları, yanlış bilgi ve düzmece habere karşı farklı teknikler kullanarak yanlışsız bilgiyi ortaya çıkarmaya çalışan kurumlar olarak tanımlanabilir.
Kadir Has Üniversitesi’nden Doç. Dr. H. Akın Ünver, İktisat ve Dış Siyaset Araştırmalar Merkezi (EDAM) için kaleme aldığı “Türkiye’de Doğruluk Denetimi ve Doğrulama Kuruluşları” isimli araştırmasında Türkiye’deki birinci doğrulama platformunun Palavra Savar olduğunu belirtiyor:
“2009 yılında bir küme bilim insanı ve bilim meraklısı tarafından kurulan platform, web ve toplumsal medyadaki domuz gribi ile ilgili yanlış argümanları ve geçersiz bilimsel içeriği çürüterek yayın hayatına başladı.”
O günden beri Türkiye’de Malumatfuruş, Evrim Ağacı, Doğruluk Hissesi, Teyit.org, Günün Palavraları, Fact Checking Turkey, Doğrula üzere doğrulama platformları faaliyete geçti.
Siyasete ve medyaya duyulan inancın azalması
Siyasal bağlantı ve gazetecilik üzerine dersler veren bağlantı akademisyeni Dr. Sarphan Uzunoğlu, son yıllarda Türkiye’de doğruluk platformlarının çoğalmasını global trendin bir kesimi olarak görüyor.
Uzunoğlu, 2016 yılında ABD’de Donald Trump’ın lider seçilmesinin ve İngiltere’de Brexit referandumunun siyasi bir kırılma olduğunu vurguluyor.
“Bazıları bu kırılmadan, politik aktörler ve medyanın güvenilirlik krizinden kaynaklanan dezenformasyonu sorumlu tutarken kimileri da mevcut siyasi kurumlara olan genel güvensizliğin buna neden olduğunu söylüyor” diyen Uzunoğlu’na nazaran Türkiye’de de son 20 yılda kurumlara olan inanç yok oldu.
Böylelikle doğrulama platformları, medyanın ve siyasetin güvenilirlik krizine karşı deva olma ümidiyle ortaya çıktı.
Hangi doğrulama platformlarına güvenmeli?
Fakat bütün doğrulama platformlarının bu maksadı taşıdığı söylenemez.
Pekala doğrulama platformlarının yanlış bilgiyi yaymadığına ve hakikat bilgiyi verdiğine nasıl güvenilebilir?
Uzunoğlu, “Aslında kolay cevaplar var. Örneğin IFCN diye bir ağ var ve global olarak doğrulamacıların kullanabilecekleri metodolojik bir yapı öneriyor” yanıtını veriyor.
Halka açık internet siteleri, finansmanları, idareleri, içeriklerin yapılış biçimleri ve metodolojileri üzere 32 farklı kriterde değerlendirmeye tabi tutulduktan sonra doğrulama platformları IFCN (International Fact-Checking Network – Milletlerarası Doğruluk Denetimi Ağı) bünyesine dahil olabiliyor.
55 ülkeden 92 başka kurum IFCN’in bir modülü.
Türkiye’de yalnızca Doğruluk Hissesi ve Teyit.org, IFCN üyesi.
IFCN, 2015 yılında medya çalışmaları yapan ABD merkezli Poynter Enstitüsü’nün bünyesinde kuruldu.
Doğruluk Hissesi’nin kurucularından olan Baybars Örsek ise 2019 yılında IFCN’in yöneticiliğine geçti.
‘Dünyadaki muadillerinden kaliteli içerik üretiyorlar’
Kendisine her doğrulama platformu diyeni IFCN’e kabul etmediklerini vurgulayan Örsek, “İnternette zati büyük bir bilgi kirliliği var, rastgele bir kurum kendini doğrulama platformu olarak tanıtıp inancı suistimal etmeye çalışabilir” açıklamasında bulunuyor.
Örsek’e nazaran Türkiye’deki doğrulama platformlarının en büyük sorunu geniş kitlelere ulaşmakta düşünce yaşamaları.
Bunun nedenini de Türkiye’deki kutuplaşma ve medyayı elinde tutan sermaye yapısındaki monopolleşme olarak açıklıyor.
Finansman ve sürdürülebilirlik açısından da doğrulama platformlarının problemleri olduğunu belirten Örsek, “Her şeye karşın Türkiye’deki doğrulama kurumları dünyadaki muadillerinin üstüne çıkan kalitede işler yaparak değerli bir rol üstleniyorlar” kelamlarını sarf ediyor.
Etkililer mi?
Öteki yandan Dr. Sarphan Uzunoğlu doğrulama platformları için, “Tabii ki ideolojiler yokmuş üzere, dünyada tek bir hakikat varmış üzere davranmak da yanlışlı. Birçok vakit bir doğrulama ya da yanlışlamayı görmek insanların fikrini değiştirmiyor” saptamasında bulunuyor.
Kadir Has Üniversitesi’nden Akın Ünver de EDAM için kaleme aldığı raporda çeşitli araştırmalara dayandırarak, “Doğruluk denetiminin amaç kitlenin inanç ve görüşlerini değiştirdiği argümanını destekleyecek kâfi ispat yoktur” sözünü kullanıyor.
Fakat Ünver yeniden de araştırmasında Türkiye’deki doğrulama platformlarının başarılı olduğunu vurgulayarak, “Türkiye’deki tecrübeden de görüldüğü üzere bilgi kısıtlaması, kutuplaşma ve sansür eğiliminin ön plana çıktığı siyasi sistemlerde bile doğruluk denetimi yararlı olabilir” sonucuna varıyor.
“Endişe verici”
Cumhurbaşkanlığı Bağlantı Lideri Fahrettin Altun, hafta sonu attığı tweetinde Gerçek Mu platformu için, “Şu anda test evresinde. Çok fakat çok yakında yayına geçecek, hakikat uğraşımızın güçlü aygıtlarından biri olacak” tabirini kullandı.
Bu haber için irtibat kurduğumuz İrtibat Başkanlığı, uygulama faaliyete girdiğinde ayrıntılı bilgilendirme yapılacağını aktardı.
Dünyanın birçok farklı ülkesinde de devletlerle bir formda bağlı olan doğrulama platformları var.
Güneydoğu Asya’da bunun çok fazla örneğinin görüldüğünü söyleyen IFCN Yöneticisi Örsek ise, “Türkiye’nin daha demokratikleşme sürecini tamamlayamamış Singapur, Tayland üzere ülkelerle benzerlik göstermesi bunun çıktıları konusunda beni ferdi olarak endişelendiriyor” açıklamasında bulunuyor.
Örsek, bağımsız doğrulama kuruluşları ve hükümetler ortasında işbirliği kurulmasının daha iyi bir prosedür olduğu görüşünde:
“Bunun yerine gelişmiş demokrasilerde gördüğümüz üzere, bağımsız doğrulama kurumlarının, hükümet ya da devlet kurumlarıyla, gerek koronavirüs gerek ulusal felaketler üzere bahislerde işbirliği yaparak bilgi kirliliğine sivil toplum ve medyanın dayanağıyla tahlil üretmesi daha hoş olurdu.”
“Görev okuyucuya düşüyor”
Sarphan Uzunoğlu, devletlerle bağı olan doğrulama kuruluşlarının doğrulama platformu olarak tanımlanmaması gerektiği görüşünde.
Uzunoğlu, “Uluslararası problemlere odaklanıyorlar ve bilhassa hedefledikleri coğrafyaların lisanlarında yayın yapıyorlarsa kamu diplomasisi için kurulmuş kuruluşlar, ulusal kamuoyuna sesleniyorlarsa propaganda kuruluşları oldukları görüşündeyim” diyor.
Örsek ise asıl misyonun okuyucuya düştüğünü vurguluyor.
Doğrulama platformlarını doğrulayacak otoritenin tekrar okuyucu olduğunu aktaran Örsek, şu tavsiyede bulunuyor:
“Eğer bir doğrulama kurumuyla karşılaşıyorlarsa kesinlikle bu kurumun metodolojisine, idaresine, finansmanına, kullandıkları kaynakların kamuya açık olup olmamasına dikkat etmelerini ve doğrulama kurumlarını kendilerinin de doğrulamasını tavsiye ediyoruz.”
Cumhuriyet
