1960’lardan başlayarak uzun yıllar Cumhuriyet’te de pek çok yazı serisi ve metinleri yayımlanmış usta gazeteci ve müellif Orhan Karaveli ile geçen günlerde buluştuk. CHP Umumî Lideri Kemal Kılıçdaroğlu kanalından, büyük şairimiz Nâzım Hikmet’e ait kıymetli bir gelişmeyi birinci kere Cumhuriyet’le paylaştı. Yakından tanıma ve gözlemleme imkanı bulduğu dostu Nâzım’ın yanı sıra Başbakan Adnan Menderes’i de anlattı.
– Büyük şairimiz Nâzım Hikmet ile ilgili değerli gelişmeyi okurlarımıza da duyurmanızı rica ederek başlayalım söyleşimize.
Nâzım Hikmet’in mezarına ait CHP’nin yavuz bir tasarısıdır. Kısa bir vade evvel Kemal Kılıçdaroğlu, Nâzım Hikmet’in mezarının Moskova’dan İstanbul’a taşınmasına ait bu tasarılarıyla ilgili beni aradı. “Sizin çabalarınızı izliyorum” dedi. İktidara geldiklerinde birinci olarak Nâzım Hikmet’i Türkiye’ye getireceklerini söyledi ve “Taksim’deki Gezi Parkı’na bir anıt mezar yapacağız” dedi. Bu gerçekleştiğinde isteyen herkes Moskova’lara kadar bir kadro tartışmalı davetlerle gitmeye gerek kalmadan Nâzım Hikmet’i istedikleri üzere ziyaret edebilecek. Vasiyeti tıpkı isimli şiirinde “Anadolu’da bir köy mezarlığına gömün beni / ve de uyarına gelirse, / tepemde bir de çınar olursa / taş maş da istemez hani…” dizeleriyle koordinasyonlu olarak yanına getirilmiş olacak.
– Nâzım’la nasıl tanıştınız?
Vatan’ı temsilen bir Türk heyetiyle birlikte Moskova’ya davet edilmiştik 1960 Ağustosu’nda. Fazıl Hüsnü Dağlarca, “Orhan, Nâzım’la konuşmadan geleceksen hiç gelme” dedi. Nâzım’la tanışmayı esasen başa koymuştum. Kongre başlarken daha Nâzım’ın yanına gittim ve “Merhaba Nâzım” dedim. “Merhaba” dedi ve dostluğumuz başladı.
GÖZLERİNDEKİ SÖZ
– “Tanıdığım Nâzım Hikmet” isimli kitabınızdan da biliyorum ki onunla ilgili izlenimlerinizin çabucak hepsi Nâzım’ın yüreğindeki derin vatan hasretine ait.
Hem de nasıl! Gözlerindeki o ifadeyi hiç unutamam. Nâzım Hikmet’in buram buram vatan toprağının hasretiyle canı yanmıştı. Haksız alana Türkiye’de yaşaması engellenmişti. Vatan hasretinin izini şu kelamlarından de sürmek çok mümkündür: “Orhan, Rusya’da birinci sefer bir Türkten merhaba aldım. Ben vebalı mıyım ki kimse bana gelmedi. Her gün bir arada olalım.” Ve sahiden her gün bir arada olduk. Orada bulunduğumuz sürece bir Gürcü lokantasına giderdik, hususî kısımları olan bir taraftı. Yakın arkadaşı Azeri Ekber Babayev, güvendiği tek kişi üzereydi. Yeniden bu türlü bir günde şiirlerini okurken Nâzım’ın yüzü dikkat çekecek denli kızardı. Sol tarafına, benim kucağıma düştü. Alışılmış telaşlandık. Nâzım o sırada gözlerini açarak, “Korkmayın, bana bir şey olmaz. Bu kalp manda gönündendir. Sakin olun” dedi. Gerçekten beş on dakika içinde hafifçe kalkıp oturdu ve sonra da “…Öldüğüme yanmam da, buralarda gömerler, ona yanarım” dedi.
– Nâzım Hikmet daima takip ediliyordu, değil mi?
Evet, bundan nefret ediyordu! Hani oluruna bırakamayacağı bir durumdu. Velev Moskova’da, Nazım’la rastgele bir bölgeye gidip oturduğumuzda derhal iki üç tane adam gelir, yakınımızdaki bir masada otururlardı. Nâzım’ın şu yansısını unutamam: “Gene geldi benim köpekler!” Bu türlü bir Nâzım’la tanıştım ben. Mahpusta yattığı yıllar boyunca da kendini kötümserliğe kaptırmamış ve en şık birtakım şiirlerini yazmıştır
– Yineleyelim: Nâzım, Türkiye’den kaçmadı, nokta!
Nâzım kaçmadı, gitti, gitmek mecburiyetinde bırakıldı. Zira Nâzım kaçacak biri hiç olmadı. “Ben artık komünist değilim, vazgeçtim” der, kurtulurdu. Mesela kendisini çok göklere çıkaran bir şiir yazılmıştı; “Bunları yazıyorsunuz lakin ben hâlâ komünistim” demişti.
– Nâzım’la daima buluşmalarınızın yanı sıra hizmetiniz gereği bir yandan Ruslarla da temas halindeydiniz. Kritik aralıklardan birinde oradaydınız. Nasıl bir hava esiyordu?
Mesela, Dünya Barış Derneği’nin bir davetindeydik ki Nâzım da vardı; Ruslar, Türk heyettekilere açık açık “Niye Türkiye, Rusya’ya bu türlü davranıyor. Rusya size bağımsızlık savaşınızda çok yardım etti. Türkiye’de Atatürk öldükten sonra bizim yaptığımız hizmetler unutuldu” dedi. Kimseden ses çıkmıyor, bizim profesörler sus pus! Bir tek ben konuştum. Karşılıklı konuşmalarımızı Nâzım tercüme etti. Ben “Çünkü Stalin, Boğazlar’ın birlikte denetimini istedi, üç vilayetin iadesini istedi” dedim. Bunun üzerine Nâzım’a dönerek “Sen ne düşünüyorsun” diye soran Ruslara, Nâzım da “Ben de Orhan üzere düşünüyorum” cevabını verdi. Velev Nâzım şöyle bir espri de yaptı: “Herkes bilsin ki bir gün Rusya, o çok istediği sıcak denizlere inecek! Nasıl mı? Turizmle!” Ve dediği motamot çıktı.
ARAMIZDA BİR DE DÜŞMAN OLSUN…
– Yakın tarihin değerli bir başka aralığında bu defa Adnan Menderes ile Amerika’da tanışıyorsunuz. Onu anlatır mısınız?
1959 yılıydı. DP iktidarda. Türkiye’de halk sokağa dökülmeye başlamıştı. Memleket, ekonomik olarak da darboğazdaydı. Menderes yardım almak için Amerika’ya gelmiş. O heyette ben de vardım. Menderes, Eisenhower’dan istediği yardımı alamadı. Buna çok kızdı, velev Türkiye’ye dönüşünde, “Gelecek yıl Rusya’ya gidiyorum” dedi. Amerika ve NATO “Türkiye radikal bir siyaset değişikliği mi yapıyor” derdiyle telaşlandı. Zati sonrasında da biz yavaş yavaş 27 Mayıs’a akıllıca kaydık. Elçiliğimizdeki bir içtimada Menderes, birden bana “Yarın Eisenhower’in tahsis ettiği şahsi uçakla Amerika içinde bir seyahate çıkacağım. Sen de gelir misin?” dedi ve o andan itibaren çok süratli, dolu dolu bir on beş gün yaşadık. O sırada Abdi İpekçi de oradaydı. Sonraları Menderes’e soruyorlar; “Orhan Karaveli, Vatan’da sizin aleyhinizde bir adamdı, niçin onu davet ettiniz?” diye. Menderes de “Aramızda bir de düşman olsun” diyor.
– Öteki kimler vardı?
Genelkurmay Lideri, Maliye Bakanı, DP’li üç milletvekili, Basın Yayın Umumi Yöneticisi Altemur Kılıç, üç gazete sahibi; Nadir Nadi, Haldun Simavi, Ercüment Karacan’ın yanı sıra ben ve Anadolu Ajansı’ndan Faruk Fenik vardı.
– İzlenimleriniz?
Bir sefer Genelkurmay Yöneticisi, Menderes’i mütemadi göklere çıkarıyordu. Menderes birtakım ziyaretlerde bulunuyor ve konuşmaları ilgi görüyordu.
– Türkiye’ye dönüşte de bırakmıyor sizi.
O tam bir sürprizdir. Menderes, Türkiye’ye dönüşe geçecek, uğurlamaya gidenler arasındayım. Tek tek hepimizle tokalaştı. Bana gelince elimi tuttu ve “Seninle bir arada gidiyoruz” demez mi! Ben şaşırarak “Sayın Başbakan ben, Vatan gazetesi ismine geldim. Üstümde pasaportum, hiçbir şeyim yok. Her şeyim otelde” dedim. “Bunlar kıymetsiz şeyler. Birlikte gidiyoruz” dedi. Gitmedim, gidemezdim! Büyükelçi, bana serzenişle “Gidecektin. Senin bu karşıt kelamların onun güzeline gidiyordu. Etrafta herkes pohpohluyordu, sen doğruları söylüyordun” dedi. Yani beni Ankara’ya götürüp herhalde mahpusa atmayacaktı. Halk TV’deki Gürkan Hacır’ın tefsiridir: “Büyük ihtimalle seni danışman yapacaktı”. Kim bilir! Tahminen de o devir felaketin gelişine ait onu uyaran, ona sağlıklı haber veren birileri olabilirdi etrafında. Menderes yanlışları olan ancak halkı anlayan, zarif, Aydınlı bir çiftlik ağasıydı. Aydın’ın belediye yöneticisi olarak Atatürk’le tanışmış, Atatürk’ün yanındakilere “Bu çocuğu mebus yapın” dediği bir kişiydi. Ve ne yazık ki bu adam Atatürk devrim ve unsurlarına karşı hareketlerde bulundu. Fakat ben biliyorum ki Menderes’in bütün aksi hareketleri Celal Bayar’dan kaynaklanmıştır. Gerçekten Menderes, ihtilalden birkaç gün evvel “Sayın Cumhurbaşkanı, ben istifamı vereceğim” dediğinde maatteessüf Celal Bayar, “Dereyi geçerken at değiştirilmez” demiş ve kendisi asılmaktan yaşından ötürü kurtulurken Menderes ipe gitmiştir.
Cumhuriyet
