Getty Images
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Bekir Şahin, Halkların Demokratik Partisi’nin (HDP) kapatılması istemiyle Anayasa Mahkemesi’nde (AYM) dava açtı. Bugüne kadar Türkiye’de kapatma davası açılan partileri ve devamında yaşanan gelişmeleri derledik.
Türkiye’de parti kapatma yetkisi Anayasa Mahkemesi’nde. Müracaat sonrası davanın kabul edilip edilmemesi hakkında karar verecek olan AYM’nin tüm bu süreç için bir vakit kısıtlaması yok.
Anayasa’ya nazaran Anayasa Mahkemesi tarafından “Bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68. unsurun dördüncü fıkrası kararlarına muhalif bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.” Anayasa Mahkemesi temelli kapatma yerine “Siyasî partinin devlet yardımından kısmen yahut büsbütün mahrum bırakılmasına karar verebilir.”
68. Hususun dördüncü fıkrasına nazaran “Siyasî partilerin tüzük ve programları ile aksiyonları, devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle ayrılamaz bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti unsurlarına, millet egemenliğine, demokratik ve lâik cumhuriyet unsurlarına karşıt olamaz; sınıf yahut zümre diktatörlüğünü yahut rastgele bir cins diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; cürüm işlenmesini teşvik edemez.”
Anayasa’ya nazaran bir başka kapatma sebebi de siyasi partilerin “Yabancı devletlerden, milletlerarası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve hukuksal bireylerden maddî yardım alması.”
Türkiye’de etkin olarak çok partili hayata geçilen 1945 sonrası “komünist eğilimli olduğu” yahut “dini siyasete alet ettiği” gerekçesiyle kapatılan birkaç parti oldu.
1961 Anayasası’na nazaran de benzeri münasebetlerle kapatılan beş parti var. Bunlardan birisi, 1969 seçimlerinde Konya’dan bağımsız olarak parlamentoya giren Necmettin Erbakan ve 17 arkadaşı tarafından kurulan Ulusal Nizam Partisi’ydi. 1970’te kurulan parti, bir buçuk yıl bile yaşamadan 1971’de kapatıldı.
1980 darbesi sonrası ise CHP ve MHP dahil birçok partinin faaliyetleri yasaklandı. Bu iki parti askeri idare devri sonrası yine kurulup vakit içinde eski isimlerini alırken, Ulusal Nizam Partisi yerine 1972’de kurulan ve oy oranını bir seçimde yüzde 12’ye kadar çıkararak üç defa iktidar ortağı da olan Ulusal Selamet Partisi’nin ardılı ise Refah Partisi olarak 1983’te kuruldu.
1982 Anayasası’na nazaran Türkiye’de 21 siyasi parti kapatıldı. Bunlardan bir kısmı yüzde 10 seçim barajını geçen ya da yüzde beşin üzerinde oy alan İslami eğilimli partiler ile çoğunlukla Kürt nüfusun oy verdiği siyasi partilerdi.
Getty ImagesRefah Partisi – 1998
Türkiye’de 28 Haziran 1996’da Refah Partisi (RP) ile Gerçek Yol Partisi’nin (DYP) Necmettin Erbakan başbakanlığında kurduğu koalisyon hükümeti gerginliğin artmasına neden oldu.
28 Şubat 1997’deki dokuz saat süren Ulusal Güvenlik Şurası toplantının sonunda yayımlanan bildiride laikliğin Türkiye’de demokrasi ve hukukun teminatı olduğu vurgulanırken, hükümetten ortalarında sekiz yıllık kesintisiz eğitime geçilmesi, tarikatlara bağlı okulların Ulusal Eğitim Bakanlığı’na devredilmesi, Kuran kurslarının denetlenmesi ve kılık-kıyafet kanunun uyulmasını da içeren bir dizi hareketi hayata geçirmesi istendi.
Bu toplantıdan birkaç ay sonra RP hakkında “laiklik aykırısı hareketlerin odağı olduğu” gerekçesiyle kapatma davası açıldı. Erbakan istifasını sunmuş olsa da 1998’de parti kapatıldı.
O devir Recep Tayyip Erdoğan da Refah Partisi’nden İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri seçilmişti.
Fazilet Partisi – 2003
Refah Partisi kapatılmaya yakın, devamı niteliğinde Fazilet Partisi kuruldu. Böylelikle Refah Partisi’nin kapatılmasıyla bağımsız kalan 150 kadar milletvekili Fazilet Partisi’ne geçti.
Getty Images18 Nisan 1999 seçimlerinde yüzde 15’in üzerinde oy alarak 111 milletvekili çıkaran Fazilet Partisi’nin İstanbul milletvekili Merve Kavakçı, TBMM’deki yemin merasimi sırasında genel konseye başörtüsüyle çıkınca büyük tartışmalar yaşandı. Nihayetinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Vural Savaş, 7 Mayıs 1999’da partiye kapatma davası açtı.
Fazilet Partisi 22 Haziran 2001’de kapatıldığında, parti içinde “gelenekçi” ve “yenilikçi” tartışması yaşanıyordu.
Adalet ve Kalkınma Partisi – 2008
Kendisini “gelenekçi” olarak tanımlayan takım birebir yıl Saadet Partisi’ni kurarken “yenilikçi” olarak tanımlayan grup de Recep Tayyip Erdoğan’ın liderliğinde Adalet ve Kalkınma Partisi’ni kurdu. Parti, girdiği birinci seçimde 11 milyona yakın oy alarak yüzde 34,2 oy oranına ulaştı ve tek başına iktidara geldi. 19 yıldır da iktidarda.
2008 yılında AKP’ye de Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Abdurrahman Yalçınkaya tarafından “laikliğe ters aksiyonların odağı durumuna geldiği” gerekçesiyle kapatma davası açıldı. Birkaç ay içinde AYM kararı açıklandı. Buna nazaran 10 üyeden altısı kapatılması tarafında oy kullanmış; kâfi çoğunluğa ulaşılmamıştı. Nihayetinde partinin hazine gelirlerinin yarısının kesilmesine karar verildi.
Bu tarihten sonra girdiği 2011 genel seçiminde parti, yüzde 49,8 oy alarak TBMM’de 327 sandalye kazandı.
AKP’li isimlerden o periyottan sonra parti kapatmalarına karşı olduklarına dair çok sayıda açıklama yapıldı. 2010 ve 2015’te parti kapatmayı zorlaştıran birtakım düzenlemeler de AKP’nin öncülüğünde getirildi.
Halkın Emek Partisi – 1993
Türkiye’de kapatma davalarından en fazla etkilenen siyasi çizgideki partiler ise 1990’da kurulan Halkın Emek Partisi (HEP) ve devamında kurulanlar oldu.
Getty ImagesOrtalarında Ahmet Türk’ün de olduğu siyasetçiler tarafından kurulan parti, 1991 seçimlerinde yüzde 10 seçim barajını aşamayacağını öngörerek Toplumsal demokrat Halkçı Parti (SHP) listesinden 21 kişiyi TBMM’ye soktu. Akabinde Hatip Dicle, Sedat Yurtdaş, Leyla Zana, Sırrı Sakık ve Orhan Doğan üzere isimlerin de ortalarında bulunduğu bu 21 vekil, HEP’e geçti. Lakin Kasım 1991’de TBMM’deki yemin merasiminde Leyla Zana’nın Kürtçe konuşması tartışmalara yol açtı.
3 Temmuz 1992’de Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından “Devletin ülkesi ve milletiyle parçalanamaz bütünlüğünü bozma hedefini taşımak” ve “yasaya muhalif siyasi faaliyetlerin mihrakı olmak” gerekçesiyle kapatma davası açılan parti, 1993’te kapatıldı.
Demokrasi Partisi – 1994
Kürt siyasi hareketinin birinci partisi kabul edilen HEP’in akabinde, bağımsız kalan ve yasaklanmayan 18 milletvekili, partinin kapatılma ihtimaline karşı kurulan Demokrasi Partisi’ne geçti.
3 Mart 1994’de ortalarında Leyla Zana, Hatip Dicle, Ahmet Türk, Sırrı Sakık, Orhan Doğan’ın da bulunduğu çok sayıdaki Demokrasi Partisi (DEP) milletvekilinin Meclis’te dokunulmazlığı kaldırıldı ve 17 Mart 1994’te tutuklandılar.
Getty ImagesOrtalarında Sırrı Sakık’ın da bulunduğu birtakım milletvekilleri bir müddet Meclis’te kalarak, direndi, lakin bir mühlet sonra Meclis’ten çıkarılarak tutuklandılar. 2007’de hayatını yitiren Orhan Doğan’ın Meclis kapısı önünde başına bastırılarak polis aracına bindirilmesi ise yıllarca konuşulan imgeler ortasında yer aldı.
Parti, bu olayların akabinde Haziran 1994’te kapatıldı.
Halkın Demokrasi Partisi – 2003
Yeniden DEP’in kapatılması ihtimaline karşı 1994’te kurulan Halkın Demokrasi Partisi (HADEP) 1995 seçimlerinde 1 milyon 171 bin 623 oy aldı.
1999 genel seçimlerinde ise parti 1 milyon 482 bin 196 oyla, toplam oyların yüzde 4,75’ini alarak seçim barajını geçemedi. Lakin Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan 11 vilayette birinci parti çıktı. Birebir yıl yapılan mahallî seçimde de yedisi vilayet olmak üzere 37 belediye başkanlığı kazandı.
Getty ImagesMart 2003’te “yasa dışı faaliyetlerin merkezi” olduğu münasebeti ile kapatılan partinin 46 üyesine de beş yıl siyasi yasak getirildi.
Şimdi HADEP kapatılmadan kurulan Demokratik Halk Partisi’nde (DEHAP) siyasete devam eden partililer, 2002 seçimlerinde 2 milyona yakın oy alarak oy oranını yüzde 6,21’e yükseltti.
Parti 2005’te kendisini feshederek tıpkı yıl kurulan Demokratik Toplum Partisi’ne katıldı.
Demokratik Toplum Partisi – 2009
Ahmet Türk, Leyla Zana, Orhan Doğan ve Aysel Tuğluk tarafından kurulan Demokratik Toplum Partisi (DTP), Türkiye’de birinci defa eş başkanlık sistemini uygulayan siyasi parti oldu. Avrupa Sosyalist Partisi’nde de gözlemci statüsündeydi.
2007 genel seçimlerine tekrar barajı aşamama öngörüsüyle bağımsız aday olarak katılan 21 siyasetçi, TBMM’ye girdikten sonra DTP’ye katıldı ve partinin birinci sefer meclis kümesi oldu.
2009’daki lokal seçimde bu kere sekiz vilayet belediye başkanlığı alan DTP, 2 milyon 200 binin üzerinde oy aldı, oy oranı da yüzde 5,70 oldu.
Lakin bu sırada kapatma davası sürüyordu.
DTP Van Vilayet Lideri Veysi Dilekçi’nin 2007’de yaptığı bir konuşmada “PKK, bu ülkenin bir gerçeğidir, bunu kabul etmek zorundayız. Bizim PKK ile organik değil, duygusal bağımız var.” tabirleri sonrası tıpkı yıl kapatma davası açıldı.
Parti 11 Aralık 2009’da kapatıldı. 37 bireye beşer yıl siyasi yasak getirilirken Ahmet Türk ve Aysel Tuğluk’un milletvekillikleri düşürüldü.
DTP, Türkiye’de bugüne kadar kapatılan, TBMM’ye girmiş son parti oldu. Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılan son üç parti Fazilet Partisi (2001), HADEP (2003) ve DTP oldu.
DTP’nin yerine kurulan Barış ve Demokrasi Partisi üyeleri, 2011 genel seçimine bağımsız aday olarak girdi. Bu halde seçime giren ve toplam oyların yüzde 6,5’inden fazlasını alan, ortalarında Hatip Dicle, Leyla Zana, Sebahat Tuncel, Gültan Kışanak ve Ertuğrul Kürkçü’nün de olduğu 36 milletvekili, sonradan BDP’ye katıldı.
Parti, 2014 mahallî seçiminde de 10 vilayet belediyesini kazandı. Ahmet Türk de, bağımsız olarak girdiği seçimde Mardin Büyükşehir Belediye Lideri seçildi.
Getty ImagesHalkların Demokratik Partisi – 2021
2014’te Halkların Demokratik Partisi (HDP) ismini alan parti, 2015 genel seçimlerine birinci defa parti olarak girdi ve oyların yüzde 13,1’ini alarak seçim barajını geçti; 80 milletvekili çıkardı.
Partinin eş genel liderleri Selahattin Demirtaş ve Figen Yüksekdağ, Kasım 2016’dan bu yana tutuklu.
2018 genel seçimlerinde oy oranı yüzde 11,7’ye düşen ve 67 milletvekili çıkaran parti için, 17 Mart 2021’de Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından kapatma davası açıldı. Dava için Anayasa Mahkemesi’ne başvurulduğunda, istifa, milletvekilliği düşürülmesi ve ayrılmalar sonrası 55 milletvekili kalmıştı.
2013-2015 yılları ortası PKK ile süren tahlil sürecinin bitişi sonrası, partiye sıklıkla PKK ile ilişkili olduğu gerekçesiyle “terör örgütlerine yardım” suçlaması yapıldı.
MHP başkanı Devlet Bahçeli, bir müddettir kapatma tartışmaları süren parti için Aralık 2020’de “HDP’nin kapısına açılmamak üzere kilit vurulmalıdır. Bu terör ve bölücülük yatağı kapatılmalıdır” açıklaması yaptığında Cumhurbaşkanı Erdoğan, “Bu bahiste en çok bizim ağzımız yandı. Parti kapatmayı AK Parti zorlaştırdı. Bu bizim kararımız zati. Parti kapatmak yerine, bireyler üzerinden bir ceza verilecekse verilmelidir” demişti.
Cumhuriyet
