Faiz-enflasyon-kur arasında nasıl bir ilişki var?

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Para Siyaseti Şurası (PPK), Prof. Dr. Şahap Kavcıoğlu’nun Merkez Bankası Başkanlığına atanmasından sonra bugün birinci kere toplanacak. PPK’nın faiz kararı merakla bekleniyor.

Türkiye’de bir müddettir faiz oranlarının seyri ve bunun enflasyon ile döviz kuru üzerindeki tesirlerine dair tartışmalar yapılıyor.

Klâsik iktisat teorisinde, faizlerin yüksek tutulmasının enflasyonu aşağı çekme ve ilgili ülkenin para ünitesini de güçlendirme tarafında bir tesiri olacağı düşünülüyor.

Türkiye’de ise Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, enflasyonu düşürmek için faizlerin indirilmesi görüşünü savunuyor.

Memleketler arası yatırımcılar, Türkiye’nin Kasım ayında iktisat idaresinde değişikliklerin yapıldığı periyoda kadar uyguladığı para siyasetinin bu temele dayandığını öne sürüyor ve bunu da Türk Lirası’nda görülen kıymet kaybının en kıymetli nedenleri ortasında gösteriyor.

Faiz ve enflasyon nasıl bir bağ var?

Enflasyon ve faiz oranları ortasında yakın bir alaka bulunuyor. Faiz ayrıyeten döviz kurunu da etkileyen ögeler ortasında yer alıyor.

Uygulanan siyasetlerle bunlar ortasında bir istikrar kurulmaya çalışılıyor.

Merkez Bankası’nın piyasadaki para arzını yönetebilmek için sahip olduğu araçlardan birisi siyaset faiz oranları.

Siyaset faiz oranlarında yapılan değişiklikler piyasadaki oyuncuların borç alma ve verme maliyetlerini değiştirdiğinden hem bankaların uyguladığı faizleri hem de tahvil, pay senedi üzere varlıkların pahasını etkiliyor.

Faiz oranlarının seviyesi, bireylerin ve kurumların kaynaklarını tasarrufa ya da harcamaya yöneltmesinde belirleyici oluyor.

Örneğin, faiz oranlarının düşük olduğu bir ortamda tasarruf üzerinden elde edilecek gelir de düşük olduğundan harcama eğilimi artıyor.

Münasebetiyle faiz oranlarının düşürülmesinin tüketim harcamalarının artması ve ekonomik büyümeyi desteklemesi bekleniyor.

Lakin tüketim harcamalarının artması beraberinde enflasyonun yükselmesi riskini getiriyor.

Bir başka husus da faizlerin düşük olduğu bir ortamda kredi alma ve verme eğiliminin artmasının piyasadaki lokal para ünitesi ölçüsünün yükselmesine neden olması. Bu da enflasyon riski yaratan bir öteki öge olarak ortaya çıkıyor.

Bu nedenle genel kabul gören iktisat teorisinde, faiz oranlarının düşük tutulmasının enflasyon yaratacağı ve enflasyonun arttığı bir devirde de fiyat artışlarını dizginlemek için faiz artırımına gidilmesi gerektiği görüşü bulunuyor.

Faiz indirilirse enflasyonun düşeceği görüşü neye dayanıyor?

Cumhurbaşkanı Erdoğan, faizlerin düşürülmesi halinde enflasyonun da düşeceği istikametindeki klâsik kalıpların ötesine geçen ve sıra dışı kabul edilen iktisat görüşünü destekleyen isimler ortasında yer alıyor.

Erdoğan, Ocak ayında İstanbul’da iktisatla ilgili yaptığı bir konuşmada, “Bana yatırım lazım, istihdam lazım, üretim lazım, ihracat lazım. Şayet bu dört başlık yoksa hiçbir şey yok, biz bununla övüneceğiz. Asıl iş faizi düşürmek suretiyle enflasyonu aşağıya çekmektir” dedi.

Erdoğan’ın da savunduğu bu görüş, 19’uncu yüzyılın sonları ve 20’nci yüzyılın başlarında yaşamış olan ekonomist Irving Fisher’ın geliştirdiği bir teoriye dayanıyor.

Fisher’ın geliştirdiği teori, nominal faiz, gerçek faiz ve enflasyon beklentisini hesaba katan bir formüle dayanıyor.

Nominal Faiz: Piyasada uygulanan ve paranın paha kaybı finansal hareketlerden arındırılmamış faiz oranı.
Gerçek Faiz: Nominal faizin enflasyonun tesirine nazaran ayarlanmış hali
Beklenen enflasyon: Fiyat hareketlerine nazaran, ilerideki muhakkak bir devir için hesaplanan fiyat artış oranı.
Gerçek faiz = (1 + Net Nominal Faiz) / (1 + Beklenen Enflasyon) -1

Bu formüle nazaran, gerçek faiz oranı ile beklenen enflasyon oranı toplamının nominal faiz oranına eşit olduğu varsayılıyor.

Cumhurbaşkanlığı İktisat Siyasetlerinden Sorumlu Başdanışmanı Cemil Ertem, Erdoğan’ın yaklaşımının gerisindeki nedenlerle ilgili yazdığı bir makalede, Fisher’ın geliştirdiği formül baz alındığında enflasyon ile faiz oranları ortasında aksi değil, yanlışsız bir korelasyonun görüldüğünü belirtti.

Ertem, Mayıs 2018’de Daily Sabah gazetesine yazdığı yazıda, “Buna nazaran, gerçek faiz oranının uzun vadede sabit kalacağı varsayımıyla nominal faiz oranında yapılacak bir artış, enflasyon beklentisinde de bir artış olacağı manasına geliyor. Özetle Fisher formülüne nazaran, faiz oranları ile enflasyon ortasında uzun vadede yanlışsız bir korelasyon olduğu açıkça görülüyor” dedi.

Fisher formülü nedir?

i ? r* + ?
nominal faiz oranı = gerçek faiz oranı + enflasyon

Ertem, tıpkı makalesinde 2008 yılında yaşanan krizin klâsik görüşün yanlışsız olmadığını ortaya koyduğunu savundu.

Ertem makalesinde ayrıyeten, son devirde dünyanın farklı yerlerinde Fisher denklemini savunan görüş ve akademik çalışmaların yapıldığı “Neo-Fischercı” bir akımın doğduğunu aktardı.

Bilhassa 2008 krizinin akabinde Fisher’ın yaklaşımını savunan ve para siyasetlerinin buna nazaran düzenlenmesi gerektiğini söyleyen, ortalarında ABD Merkez Bankası yetkililerinin bulunduğu birtakım ekonomistler oldu.

Lakin şu ana kadar bu formülün hayata geçirilmesi halinde geçerli olduğunu ortaya koyan somut bir örnek olmadığına dikkat çekilirken faiz ve enflasyon alakasına dair klasik görüş hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde para siyasetlerine taraf vermeyi sürdürüyor.

Döviz kuru bu denkleme nasıl giriyor?

Döviz kuru, enflasyon ve faizle birlikte üçgenin öbür bacağını oluşturuyor. Bu bacak, bilhassa Türkiye üzere üretimin büyük oranda ithal girdilere bağlı olduğu ülkeler açısından büyük ehemmiyet taşıyor.

Döviz kurunda meydana gelen artışlar, üreticilerin maliyetlerini artırdığı için satış fiyatlarına da yansıyor ve bu da enflasyonun yükselmesine neden oluyor.

Ekonomist Ege Cansen, 2006 yılında Hürriyet gazetesine yazdığı bir yazıda, Türkiye üzere ülkeler için arz-talep istikrarının ötesinde döviz kurunun da enflasyon üzerinde değerli bir tesiri olduğuna dikkat çekti.

Cansen, “Türkiye üzere parası yumuşak yani döviz olmayan ülkelerde, enflasyon ‘devalüasyon-enflasyon’ sarmalı yüzünden yapışkan hale gelir. Kur artışlarını yavaşlatmadan, fiyat artışları yavaşlamaz. Münasebetiyle bu ülkeler, ekonomiyi soğutarak değil, döviz kurunu düşürerek enflasyonu yavaşlatır. Bunun için ulusal paralarına yüksek faiz verip, sıcak parayı ülkelerine çeker. Artan döviz arzı yüzünden düşen kurla, döviz fiyatına endekslenmiş fiyat artışları yavaşlar” diye yazdı.

Genel kabul gören görüşlere nazaran, bir ülkede döviz kurunun seyrinde yatırımcıların o ülkenin para ünitesine “yatırım yapma ve elinde tutma arzusu” belirleyici rol oynuyor.

Yatırımcıların bu algısında da o ülkenin makroekonomik istikrarlarının güçlü olması üzere ekonomik etkenlerin yanı sıra siyasi istikrar üzere itimat ve risk ögesini etkileyen faktörler de büyük değer taşıyor.

Ayrıyeten bir ülkenin para ünitesine yatırım yapanların bundan bir getiri elde etmek istedikleri kabul ediliyor.

Bu noktada da piyasadaki belirlenmiş “nominal faiz” ile enflasyon oranı ortasındaki farkı gösteren gerçek faiz değerli bir kavram olarak ortaya çıkıyor.

Örneğin, kendi para ünitesine yatırımcı çekmek isteyen ülkelerin enflasyon oranının üzerinde faiz vererek, yatırımı cazip kılması gerekiyor.

Merkez Bankası’nın misyonu ne?

Finans sistemi içerisinde merkez bankaları, ellerindeki faiz, para basma ve döviz rezervi üzere araçlarla piyasadaki para arzını belirleyerek ekonomik dengelerin korunmasında kritik bir rol oynuyor.

TCMB’nin internet sitesinde kurumun temel maksadı “fiyat istikrarını sağlamak” olarak tanımlanıyor ve bu tabir ile “ekonomik kararlarda dikkate almayı gerektirmeyecek ölçüde düşük bir enflasyon oranının” kastedildiği belirtiliyor.

TCMB’nin öbür misyon ve sorumlulukları finansal istikrar, döviz kuru rejimi, banknot basma ve ihraç imtiyazı ve ödeme sistemleri olarak sıralanıyor.

Türkiye’de 2006 yılından bu yana enflasyon hedeflemesi rejimi uygulanıyor.

TCMB’nin hususla ilgili hazırladığı kitapçıkta, bu rejim, sayısal bir enflasyon amacının belirlenip bunun kamuoyuyla paylaşıldığı ve Merkez Bankası’nın da tüm para siyaseti araçlarını bu gayeye ulaşmak maksadıyla kullandığı bir rejim olarak tanımlanıyor.

Özetle Türkiye’de TCMB’nin ana misyonunu enflasyonu elindeki araçları da kullanarak belirlediği amacı tutturmak oluşturuyor.

Ekonomist Mahfi Eğilmez, 2018 yılında yazdığı bir yazıda, TCMB’nin belirlediği amaçlara ulaşabilmesi için bağımsızlığının sağlanmasının ve şeffaflığının da artırılması gerektiğini belirtti.

Eğilmez, TCMB’nin elindeki araçları kullanarak faiz, enflasyon ve kur istikrarını yönetebileceğini söz ederek, “Örneğin kurların süratle yükseldiği ve bunun enflasyonu artırdığı bir ortamda Merkez Bankası para siyasetinin en değerli aracı olan borç verme faizini artırarak piyasa faizlerini üst iter ve bu yolla kuru ve enflasyonu kontrol altına alabilir” yazdı.

Fakat Eğilmez, Türkiye’de her ne kadar enflasyonla uğraş en kıymetli maksat üzere gösterilse de “gizli hedefin” büyüme olduğunu ve bunun da para siyasetleri ile maliye siyasetleri ortasında çelişki yarattığına dikkat çekti.

Cumhuriyet