Covid aşısı: BioNTech dahil bazı ilaç şirketleri, aşı patentlerinden feragat edilmesine neden karşı çıkıyor?

Covid-19 salgınıyla gayrette tablonun giderek kötüleştiği Hindistan’da olay ve can kaybı sayılarının en üst seviyeye çıkması, aşı patentleri ile ilgili tartışmaları bir sefer daha gündemin ön sırasına taşıdı. HIV/AIDS salgını devrinde gündeme alınan Ticaretle İrtibatlı Fikri Mülkiyet Mutabakatı (TRIPS) üzerinde yapılan tartışmalar, ABD’nin de devreye girmesi ile ivme kazandı.

Ortalarında Nobel ödüllü bilim insanları ve eski başkanların de bulunduğu 175 kişi, Beyaz Saray’a, aşıların fikri mülkiyet haklarının askıya alınması için devreye girme daveti yapmıştı.

İlaç şirketleri ise Çarşamba günü Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) çatısı altında yapılan son toplantı öncesi, ABD Lideri Joe Biden’a bu baskıya karşı direnmesini istedi.

Biden’e, patent feragati talebine direnme daveti yapan AstraZeneca PLC, Pfizer ve Johnson & Johnson firmaları, mevcut patent sistemi içinde bu yıl içinde toplam 10 milyar doz aşı üretebileceklerini vadetti.

Lakin patentten vazgeçilmesi gerektiğini savunan kümeler, 10 milyar doz maksadına ulaşılamayacağını savunuyor.

ABD, pandeminin bir an evvel son bulması için Covid-19 aşılarına fikri mülkiyet hakkı istisnası getirilmesini isteyen ülkeler ortasına katıldı. En az 80 ülke daha bu teklifi destekliyor.

Uzmanlar, bu gelişmenin manalı bir muahedeye dönüşmesinin, en erken aylar alacağını varsayım ediyor.

İlaç sanayisinin büyük çoğunluğu, kararın hayata geçirilmesi durumunda dahi bu yıl içinde tek doz aşı üretilemeyeceğini, dahası mevcut üretim zincirinin de hudutlu kaynakların transferi nedeniyle aksayacağını savunuyor

BioNTech: FİKRİ MÜLKİYET HAKLARINDAN FERAGAT TAHLİL DEĞİL

BBC Türkçe‘ye açıklama yapan BioNTech, Covid-19 aşısı üretiminin artırılmasının yolunun, fikri mülkiyet haklarından feragat edilmesi olmadığına inandığını kaydetti.

BioNTech, buna karşılık olarak, birtakım yetkiler için üreticilerle özel lisans paylaşımı mümkünlüğünü kıymetlendiğini açıkladı.

Patent feragati üzerinde anlaşılması durumunda durumunda, gelişmekte olan ülkeler, dava açılma korkusu olmadan, kendi kopya aşılarını üretebilecek.

Lakin uzmanlar, patent sorunu olmasa da çok sayıda ülkenin aşı üretim altyapısı bulunmadığına dikkat çekiyor.

MEVZU NASIL TARTIŞILMAYA BAŞLANDI?

İlaç şirketlerinin aşı patentlerinden feragat etmesi hayli kapsamlı ve karmaşık bir mevzu. Bugün tartışılmaya da başlanmış değil.

HIV salgını sırasında misal bir patent krizi yaşanmış ve 1995 yılında imzalanan kısaltması TRIPS olan mutabakat ile halk sıhhati krizi yaşanması durumunda devletlere patentleri aşabilme hakkı tanınmıştı.

Üstelik bu mutabakat ile, kapasitesi olan ülkeler “zorunlu lisans” hususunu kullanarak aşıların yahut ilaçların jenerik versiyonlarını üretme hakkına sahip. Lakin diplomatik kriz çıkarmamak için kimse bunu ülkesel yani tek başına denemek istemiyor.

Patent feragatı konusu bu nedenle, WHO çatısı altında TRIPS Muahedesi’nin devreye sokulması üzerinden tartışılıyor.

Hindistan ve Güney Afrika teşebbüsüyle gündeme gelen husus 5 Mayıs günü yapılan son dorukta ele alındı. Düne kadar tutumunu netleştirmemiş olan Biden idaresi, patent haklarının TRIPS mutabakatı noktasında askıya alınmasını destekleme kararı aldı.

Lakin bu noktada, bir “feragat zorlamasının” geri tepebileceğine ait görüşler de lisana getiriliyor.

Beyaz Saray Sıhhat Danışmanı ve bulaşıcı hastalıklar uzmanı Dr. Anthony Fauci de, mümkün bir zorlamanın, uzun hukuksal süreçler doğurabileceğini söyledi.

Bu noktada ABD hükümetinin elinde, ilaç şirketlerini ikna edebilmek için bir kart daha var.

Bu da Moderna ve Pfizer/BioNTech’in ürettiği Covid 19 aşısında kullanılan kilit kıymetteki bir patentin devlete ilişkin laboratuvarda, halkın vergileri ile üretilmiş olması. Bu Beyaz Saray idaresine, kelam konusu kritik patent noktasında mülkiyet hakkı veriyor ve aşı üreticileri ile yapılan pazarlıkta ABD’nin elini güçlendiriyor.

ABD’de yapılan bir kamuoyu araştırmasına nazaran, halkın yüzde 60’ı, feragat seçeneğine takviye veriyor.

İLAÇ ŞİRKETLERİ PATENT FERAGATİ TALEBİNE NE CEVAP VERİYOR?

Aşı üretmiş olan firmalar teknoloji paylaşımı davetlerine karşılık verirken, “aşı güvenliği ve kalitesi” savını öne sürüyor.

BBC Türkçe‘ye bu soru ile ilgili cevap veren BioNTech şirketi de benzeri bir halde patent haklarından vazgeçmenin yanlışsız formül olmadığını savundu.

Şirketten yapılan açıklama şu formda:

“Geçen yıl içinde üretim kapasitemizi ve iştirak havuzunu genişletmek için her çabayı gösterdik. Global arzı desteklemek için birçok şirketle çalışmaya devam ediyoruz. Şu anda, 13 ortakla çalışıyoruz ve Pfizer ile birlikte bu yıl 2,5 milyar doz aşı üretmiş olacağız. 2022’de bunu 3 milyar doza çıkaracağız.

“Bizim temel önceliğimiz inançlı ve tesirli bir aşı üretmek. Bunun gerçekleşmesi, sadece yıllar içinde elde edilen uzmanlığa ve yaklaşık 50 bin üretim adımına değil, tıpkı vakitte uzmanlaşmış üretim tesislerine bağlı. Bu tesislerin kurulabilmesi epeyce vakit alıyor ve onay süreci gerektiriyor.

“Bu teknik uzmanlığı yirmi yıldan uzun bir müddette elde ettik ve aşımızın geliştirilmesinin şimdi klinik kademeleri devam ederken üretim kapasitemizi en fazla bireye, en kısa vakitte ulaştırabilecek biçimde de artırdık.

“Bizim görüşümüze nazaran fikri haklardan feragat edilmesi Covid 19 aşısının üretiminin artırılması noktasında gerçek bir adım değil. Buna rağmen, birtakım ehil üreticilerle, özel lisans paylaşımı mümkünlüğünü kıymetlendiriyoruz. Zira bizim aşımızın üretimi çok zahmetli ve karmaşık.”

TÜRKİYE’NİN mRNA AŞISI ÜRETECEK ALTYAPISI VAR MI?

mRNA aşılarında, aşı bireye enjekte edildikten sonra kişinin hücreleri, virüsün genetik kodunu kullanarak bağışıklık sistemini uyaran unsurları (antijen) üreterek, bağışıklık sistemini harekete geçiriyor.

Bu çeşit Covid 19 aşıları, Moderna ve birinci olarak da Pfizer-BioNTech firması tarafından üretildi. Moderna firmasından, Ekim 2020’de yapılan açıklamada, öteki üreticilerin Covid 19 aşısının patent haklarını kullanması karşısında tüzel bir adım atılmayacağı açıklandı. Bu fiili olarak başka üreticilere Moderna aşısını kopyalama imkanı sunuyor.

Lakin ilaç ve aşı üretimi süreçlerinde uzman olan virolog Semih Tareen, “Buna karşın tecrübe, altyapı ve yatırım eksikliğinden öbür ülkeler Moderna mRNA aşısını üretemiyorlar” diyerek aşı üretimindeki zorluklara dikkat çekiyor:

“Covid19 aşıları ortasında farklı teknolojiler kullanılıyor. Örneğin, Sinovac aşısı çok klasik bir usul olan inaktif virüs aşısını kullanıyor. BioNTech ve Moderna aşıları ise mRNA teknolojisini kullanıyor. Pandemi üzerinden 1,5 yıl geçti. Türkiye’de bile, patent kısıtlaması olmadığı halde en kolay teknoloji olan bir inaktif virüs aşısı bile şimdi hakikat dürüst yapılamadı. Sinovac’ın ürettiği inaktif virüs aşısını istese pek çok ülke üretebilir hem de rastgele bir patent kısıtlaması olmadan. Ancak Türkiye’de bile bunun üretilememesi buna bir örnek. Bu yüzden patent feragatı olsa da, aşıların imalatında çok büyük bir değişim olacağına inanılmıyor”

BBC Türkçe‘ye konuşan Tareen, mRNA aşılarında durumun daha da karmaşık bir hal aldığını söyleyerek, “Üretilse bile, farklı kalite denetim kriterleri altında üretilecekleri için yeni klinik deneyler yapılması gerekecek, yeni acil kullanım yetkileri gerekecek. Bu da Covid19 pandemisi için çok geç olabilir” diyor.

Türkiye’de Selçuk Üniversitesi çatısı altında mRNA aşısının geliştirilmesi için çalışılıyor. TÜBİTAK takviyesiyle yürütülen araştırmada gayenin, “yaz ayları içinde aşının üretilmesi” olduğu açıklandı.

mRNA temelli Covid 19 aşısı üreten BioNTech firması, üretim kapasitesi olan ülkelerle özel lisans paylaşımı mümkünlüğünün değerlendirildiğini söyledi.

Almanya merkezli firma, BBC Türkçe‘nin, “Türkiye’de üretime ait bir takvim belirlendi mi?” sorusuna “açıklamanın vakti geldiğinde yapılacağı” cevabını verdi.