Getty Images
Bugün, Türkiye’nin yakın tarihinin en büyük felaketi olarak gösterilen 17 Ağustos Depremi’nin 21’nci yıldönümü.
1999 yılında 16 Ağustos’u 17 Ağustos’a bağlayan gece meydana gelen 7.4 büyüklüğündeki yer sarsıntısı, Türkiye tarihinin en büyük ikinci zelzelesi olarak kayıtlara geçti.
Merkez üssü Gölcük olan sarsıntı, Marmara Bölgesi’nin genelinde hissedildi.
Kuzey Anadolu Fay Sınırı’nın kırılmasıyla meydana gelen sarsıntı, İstanbul, Bolu, Bursa, Eskişehir, Kocaeli, Sakarya ve Yalova’da can ve mal kaybına neden oldu.
SARSINTI NASIL OLDU?
Türkiye’nin kuzey bölgelerden uzunluktan boya geçen Kuzey Anadolu Fay Çizgisi’nin batı kısmında meydana gelen sarsıntı, 17 Ağustos 1999 Salı günü saat 03:01’de başladı ve 45 saniye sürdü.
Sarsıntının merkez üssü İzmit’in Gölcük ilçesi olarak açıklandı. Büyüklüğü de Richter ölçeğine nazaran ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezi (USGS) tarafından 7.6; Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi tarafından ise 7.8 olarak ölçüldü.
Bununla birlikte, bugün genel olarak sarsıntının büyüklüğü, birinci yapılan açıklamalarda duyurulan 7.4 olarak kabul ediliyor ve bu ölçü kullanılıyor.
17 Ağustos Zelzelesi, büyüklüğü açısından Türkiye’de meydana gelen en büyük ikinci yer sarsıntısı olarak kayıtlara geçti.
Derinliği 17 kilometre olan sarsıntıda yer kabuğunun sağa gerçek hareket ettiği ve 120 kilometrelik bir çizgi boyunca kırıldığı tespit edildi.
BBCJeoloji Mühendisleri Odası, sarsıntıdan 3 ay sonra yayımladığı raporda, fayın üzerinden geçen alanların ortalama 4 metre civarında sağa ve ileriye hakikat kaydığını yazdı.
Birebir raporda, Gölcük’teki ana merkez üssündeki kırılmanın akabinde tıpkı fay nesli üzerinde daha doğuda yer alan Arifiye bölgesindeki bir öteki zelzele üssünün de devreye girmiş olabileceğinin düşünüldüğü belirtildi.
17 Ağustos zelzelesinden yaklaşık 3 ay sonra, bu kere 12 Kasım’da tekrar Kuzey Anadolu Fay Çizgisi üzerinde merkez üssü Düzce olan bir diğer sarsıntı daha meydana geldi. 7.2 büyüklüğünde olan ve 30 saniye süren Düzce Depremi’nde 845 kişi hayatını kaybetti.
3 ay içerisinde meydana gelen büyüklüğü 7’nin üstündeki bu iki zelzele, Türkiye’deki riskin ve bilhassa de İstanbul’un güneyinden geçen fay sınırında meydana gelmesi beklenen kırılmaya karşı alınacak tedbirlerin daha fazla tartışılmasına neden oldu.
Getty ImagesZELZELEDE KAÇ KİŞİ HAYATINI KAYBETTİ, NE KADAR BİNA HASAR GÖRDÜ?
17 Ağustos Sarsıntısı, gerek nüfus yoğunluğu gerekse de ekonomik faaliyet açısından Türkiye’nin en kıymetli bölgesini etkiledi.
Resmi sayılara nazaran, zelzelede 18 bin 373 kişi hayatını kaybetti, 48 bin 901 kişi de yaralandı. 5 bin 840 kişi de kayboldu.
Fakat bölge halkı, can kaybının çok daha yüksek olduğunu öne sürüyor. Resmi olmayan kaynaklar, can kaybının 50 bin civarında olduğunu sav ediyor.
İzmit Körfezi’nin güneyinde bulunan Gölcük, Değirmendere ve Karamürsel üzere kimi yerlerde kıyıya yakın kısımların sarsıntıyla birlikte deniz sularının altında kalması can kaybı ve hasar tespitini zorlaştıran en değerli öge olarak gösteriliyor.
Başbakanlık Kriz Merkezi’nin zelzeleden birkaç ay sonra yaptığı açıklamaya nazaran, en fazla can kaybı yaklaşık 4 bin 500 kişi ile Gölcük’te oldu. Kocaeli’nde kayıtlara geçen can kaybı 4 bin olurken, Yalova ve Sakarya’da ise yaklaşık 2 bin 500’er kişi hayatını kaybetti. Sarsıntının etkilediği İstanbul’un Avcılar ilçesinde ise 976 kişi ömrünü yitirdi.
Sarsıntı Riskinin Araştırılarak Zelzele Idaresinde Alınması Gereken Tedbirlerin Belirlenmesi Hedefiyle Kurulan Meclis Araştırması Komitesi’nin Temmuz 2010’da yayımladığı raporda, sarsıntıda 364 bin 905 konut ve işyerinin yıkıldığı ya da çeşitli seviyelerde hasar gördüğü belirtildi.
Can kayıplarının kıymetli bir kısmı binaların yıkılması ya da ağır hasar almasının sonucuydu.
Jeoloji Mühendisleri Odası, 1999 yılında yayımladığı raporda, can kaybını artıran en değerli 3 ögesi şöyle sıraladı:
- Etkin Fay Zonu: Etkin fay çizgisi evvelce bilinmesine karşılık bu sınır boyunca ağır yapılaşma ve yüksek nüfus potansiyeli hasar ve can kaybını artırmıştır. Fay zonundan uzaklaştıkça bilhassa yamaçlarda ve dağ eteklerinde hasarın olmadığı yahut çok az olduğu görülmektedir.
- Sulu Alüvyon Taban: Bolu-Yalova ortasında fay zonu ve yakın etrafı, son derece yumuşak ve gevşek tutturulmuş kil, kum ve çakıl depolarından ve alüvyon tabandan oluşmuştur. Bu cins yerler mevcut zelzele şiddetini birkaç misli artıracak olumsuz özelliklere sahiptir.
- Imal yanılgıları: Bölge 1. derece zelzele bölgesi sonları dahilindedir. Hal böyleyken ve zelzele yönetmeliklerine uyulması mecburî iken, zelzeledeki ağır hasar ve yüksek oranlı can kayıplarının değerli bir kısmı de, üretim kusurları, yer kaidelerine uymayan yanlış temel dizaynları, makûs personellik ve inşaatlarda kullanılan yapı materyali kusurları ve çürüklüğünden kaynaklanmaktadır.
ZELZELENIN EKONOMİK TESIRLERI NELER OLDU?
17 Ağustos Sarsıntısı, iktisat üzerinde de çok önemli olumsuz tesirler yarattı.
Farklı kurumların yaptığı hesaplamalara nazaran, zelzelenin ekonomik maliyeti 12 ile 20 milyar dolar ortasında değişiyor.
Bu maliyeti Devlet Planlama Teşkilatı 15-19 milyar dolar, Dünya Bankası da 12-17 milyar dolar, Türk Endüstrici ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) ise 17 milyar dolar olarak hesaplıyor.
Zelzelenin akabinde bilhassa yine yapılanma çalışmaları nedeniyle dış kaynak muhtaçlığı artarken, sanayi bölgesinde bir mühlet üretim faaliyetlerine orta verilmesi de iktisadın küçülmesine neden oldu.
Türkiye’nin en büyük petrol rafinerisi TÜPRAŞ’ta çıkan yangın günlerce sürdü.
Birtakım araştırmalar, 1999 zelzelesinin yarattığı tesirin 2001’de ekonomik krizinin çıkmasında tesirli olan nedenler ortasında yer aldığını gösteriyor.
Getty ImagesSARSINTIDAN SONRA NELER YAŞANDI?
Zelzelenin yarattığı birinci şokun atlatılmasının akabinde birinci etapta arama-kurtarma faaliyetlerine, bir mühlet sonra da enkaz kaldırma çalışmalarına odaklanıldı.
Kızılay ve Sivil Savunma Birlikleri üzere kamu oluşumlarının yanı sıra Arama Kurtarma Timi (AKUT) üzere özel ve istekli kümeler da yardım çalışmalarında aktif rol oynadı. Ayrıyeten, İngiltere, Yunanistan, ABD ve Japonya başta olmak üzere çok sayıda ülkeden yardım vazifelisi geldi.
O devirde Demokratik Sol Parti (DSP), Anavatan Partisi (ANAP) ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin (MHP) oluşturduğu koalisyon hükümetine zelzelenin vurduğu yerlere yardım takımları ve materyali göndermekte geç kaldığı istikametinde ağır tenkitler yöneltildi.
Kimi yerlere kurtarma gruplarının ulaşması günler sürdü. Kimi noktalarda enkaz kaldırma çalışmaları aylarca devam etti.
17 Ağustos’un akabinde zelzele konusu Türkiye’nin en kıymetli gündem unsuru haline geldi.
Bülent Ecevit başbakanlığındaki hükümet, gerek sarsıntı sonrası yardım ve kurtarma çalışmalarında kullanılmak gerekse de sarsıntının yarattığı ekonomik zararın tesirlerini gidermek için bir dizi yasal düzenleme yürürlüğe koydu. Yapılan düzenlemeler ortasında şunlar yer aldı:
- Başta Özel Irtibat Vergisi olmak üzere bir dizi yeni vergi getirildi ve bu vergilerin çok büyük bir kısmı hala yürürlükte bulunuyor
- 20 bilim insanı ve araştırmacıdan oluşan Ulusal Zelzele Kurulu kuruldu lakin bu Kurul 2007 yılında lağvedildi
- İstanbul’un birçok noktasına sarsıntı konteynırları yerleştirildi ve toplanma alanları belirlendi. Belirlenen toplanma alanlarının büyük bir kısmı daha sonra imara açıldı
- Sarsıntı sigortası mecburî hale getirildi
- Türkiye genelinde arama-kurtarma gruplarının sayısı artırıldı
- İmar yasalarında bir dizi değişiklikler yapıldı. Zelzelenin akabinde yapıların zelzeleye dayanıklılık temelleri ve kontrol kuralları değiştirildi. 2007, 2012 ve son olarak 2019 yılında yönetmeliklerde önemli değişikliklere gidildi
Getty ImagesAÇILAN DAVALAR NASIL SONUÇLANDI?
Zelzelenin akabinde 170 kamu vazifelisi hakkında misyonu ihmal suçlamasıyla dava açıldı. Bu bireylerin kimileri misyondan uzaklaştırılırken, birtakım davalar da vakit aşımı nedeniyle düştü.
Ayrıyeten yıkılan ya da ziyan gören binaların müteahhitleriyle ilgili 2 bin 100 dava açıldı. Fakat bu davalarda verilen kararlar ertelendi yahut vakit aşımı nedeniyle düştü.
Yalova’da inşa ettiği binaların değerli bir kısmı çöken ve 200’ye yakın insanın hayatını kaybetmesine neden olan müteahhit Veli Göçer’le ilgili yargı süreci sembol davaya dönüştü. Göçer, 18 yıl 9 ay mahpus cezasına çarptırıldı. 7,5 yıl mahpus yattıktan sonra 2011’de tahliye oldu ve geçen yıl kurduğu şirketle tekrar inşaat kesiminde faaliyet göstermeye başladı.
Getty ImagesÖmür Kınay’ın fotoğrafı o devir birçok gazete tarafından kullanılmıştıİstanbul’un Avcılar ilçesinde enkaz altından canlı çıkarılan ve boynunun üzerine düşen kolonla çekilen fotoğrafı nedeniyle zelzelenin sembol isimlerinden birine dönüşen Ömür Kınay’ın 20 yıl süren hukuk gayreti de Nisan 2019’da sonuçlandı.
Anayasa Duruşması, 2015 yılında kişisel müracaat yapan Kınay’ın zelzelede enkaz altında kaldığı binanın ruhsatsız ve kaçak yapı olduğunun tespit edilmesiyle ömür hakkının ihlal edildiğine karar verdi ve kendisine 27 bin lira manevi tazminat ödenmesine hükmetti.
Cumhuriyet
