17 Ağustos depremi: Uzmanlar 'Beklenen Marmara Depremi' için yapılan hasar tahminleri ve hazırlıklar için ne diyor?

Türkiye nüfusunun yüzde 70’i sarsıntı bölgelerinde yaşıyor. Ülkenin kuzeyini doğudan batıya kesen Kuzey Anadolu Fay Sınırı’nın bir kısmı da Marmara Denizi’nin altından geçiyor.

İstanbul’da sarsıntı beklenmesinin en değerli nedeni, bu bölgede son 100 yılda meydana gelen zelzeleler.

Kuzey Anadolu Fay Sınırı’nın batı ucunda 9 Ağustos 1912’de Mürefte Zelzelesi, doğu ucunda da 17 Ağustos 1999’da Gölcük Zelzelesi meydana geldi ve sınırın orta kısmı gerildi. Artık fay sınırının ortasının da kırılması ve “Büyük Marmara Depremi”nin meydana gelmesi bekleniyor.

Zelzelenin bu fay sınırının hangi segmentinde meydana geleceği kesin değil fakat Boğaziçi Üniversitesi Sarsıntı Mühendisliği Ana Bilim Kısmı Lideri Prof. Dr. Eser Çaktı, iki olasılığa dikkat çekiyor:

“Marmara Denizi’nin içinde yer alan kimi segmentler var. Bunlar Kuzey Anadolu Fayı’na ilişkin minik minik modüller. Farklı jeolojik, jeofizik ve tektonik özelliklerinden ötürü modüller olarak anılıyorlar. Bunlardan İstanbul’u etkilemesi beklenen iki büyük segment var. Bir tanesi Orta Marmara segmenti. Başkası de Adalar segmenti.”

ABD’li jeofizikçi Tom Parsons 2004 yılında, zelzelenin zamanlaması ile ilgili olarak şu ana kadarki en kıymetli çalışmalardan birini yaptı. Parsons’a nazaran 2034’e kadar Marmara Denizi’nde 7’den büyük bir sarsıntı meydana gelmesi ihtimali yüzde 62.

EN FAZLA 7,5 BÜYÜKLÜĞÜNDE BİR ZELZELE BEKLENİYOR

2019’da Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Zelzele Araştırma Enstitüsü Sarsıntı Mühendisliği Ana Bilim Kısmı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) için mümkün sarsıntı hasar kestirimlerini güncelledi ve bir rapor hazırladı.

“İstanbul İli Muhtemel Zelzele Kayıp Kestirimlerinin Güncellenmesi” isimli raporda farklı senaryolara nazaran, İstanbul için can kaybı, bina ve altyapı hasarına ait istatistiksel kestirimler yer alıyor.

İstanbul’da zelzele hazırlıkları 7,5 büyüklüğünde bir zelzeleye nazaran yapılıyor.

Bunun nedeni, Kuzey Anadolu Fay Sınırı’nın Tekirdağ’dan Yalova’ya kadar uzanan kısmında en fazla bu büyüklükte bir sarsıntı beklenmesi.

Pekala bu senaryoya nazaran İstanbul’u ve İstanbulluları neler bekliyor? Uzmanlar neler söylüyor? Hükümet ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi zelzeleye nasıl hazırlanıyor?

CAN KAYBI

Bir sarsıntı sonucunda meydana gelen can kaybı ve yaralanma oranları, zelzelenin büyüklüğüne, yerine ve saatine, yere ve bu tabanlardaki binaların dayanıklılığına bağlı olarak değişiyor.

Bu yüzden 7,5 büyüklüğündeki bir zelzele senaryosu için net bir can kaybı kestirimi yapılamıyor.

Rapora nazaran, 7,5 büyüklüğündeki bir sarsıntı gece saatlerinde meydana gelirse ortalama 14 bin, gündüz saatlerinde meydana gelirse 12 bin 500 kişi hayatını kaybedebilir.

Böylesi bir zelzelede 8 bin kişinin ağır yaralanması bekleniyor. Bu sayıya ek olarak yaklaşık 40 bin kişinin daha hastanede tedavi görmesi gerekecek.

Lakin sarsıntı uzmanı Prof. Dr. Naci Görür bu can kaybı varsayımını “iyimser” buluyor:

“İstanbul’da 1 milyon 600 bin bina (yapı) var. Ben artık size desem ki İstanbul’daki binaların yüzde 99’unda insanların burnu kanamayacak. Bu çok iyimser değil mi? Yüzde 1 demek, 16 bin bina demek. 16 bin binayı 4 katlı düşünün, 64 bin kat yapar. Her kata iki daire koyun, 128 bin daire yapar. Her daireye 4 kişi koyun, 4 defa 128 bin, sizi 500 bine getirir.

“Binde 5’e gitseniz bile tekrar on binlerce can kaybı olabilir.”

EN RİSKLİ ALANLAR FATİH-SİLİVRİ ORTASI VE ADALAR

2019 resmi bilgilerine nazaran, İstanbul’un en yüksek nüfusa sahip ilçesi 954 bin kişi ile Esenyurt. Burayı 793 bin kişi ile Küçükçekmece ve 745 bin kişi ile Bağcılar izliyor.

Bu bölgeler tıpkı vakitte uzmanların en riskli gördüğü yerler ortasında.

Adalar, İstanbul’daki en az nüfusa sahip olan ilçe lakin fay çizgisine yakınlığı nedeniyle riskli bölgeler ortasında sayılıyor.

İBB Zelzele Risk Idaresi ve Kentsel Uygunlaştırma Daire Lideri Tayfun Kahraman, “İstanbul’da Fatih’ten Silivri’ye kadar, bilhassa kıyı bölgesi ki fay sınırına da en yakın yerleşim alanları, Adalar da doğal bunun içerisinde, en riskli alanlar. Sarsıntı dalgalarını birinci olarak alacak ve zelzelenin tesirinin de en yüksek olacağı alanlar” diyor.

Prof. Dr. Naci Görür de, “Avrupa yakasında, bilhassa Küçükçekmece ile Silivri ortasında, yer makûs kaliteli bir taban. Yerin iyi olmaması zelzele dalgalarının orada daha fazla hareket etmesine neden olabilir. En büyük yer suratı orada olur. Binalar daha fazla sallanır. En büyük yer ivmesi daha fazla olur. Hasebiyle binalara yatay yük daha fazla biner. Binanızın temeli ve kalitesi iyi değilse yıkılma mümkünlüğü daha da artar. Münasebetiyle can kaybı artar” diyor.

BİNALAR

İBB’nin bilgilerine nazaran İstanbul’da 1,6 milyon yapı var. Kentteki toplam bina sayısı ise yaklaşık 1,2 milyon.

7,5 büyüklüğündeki bir sarsıntıda İstanbul’daki binaların ortalama yüzde 57’sinin hasar görmeyeceği varsayım ediliyor.

Ortalama 200 bin bina ise orta ve üstü düzeyde hasar görecek. Bu binalardan yaklaşık 50 bini ağır hasar görecek yahut yıkılacak.

2012’de Türkiye çapında kentsel dönüşüm projesi başlatıldı. Başta devlet daireleri, okullar ve hastaneler olmak üzere yüz binlerce binada kentsel dönüşüm projeleri tamamlandı. Çalışmalar sürüyor.

Etraf ve Şehircilik Bakanı Murat Kurum, 17 Ağustos 2020’de yaptığı açıklamada,”2012 yılından bugüne tüm Türkiye’de 1 milyon 410 bin konutun dönüşümünü gerçekleştirdik. İstanbul’da riskli binaları dönüştürmeye yönelik projelerimizi sürdürüyoruz. Türkiye’de acil dönüştürülmesi gereken 1,5 milyon konut var. 300 bini İstanbul’da. 5 yıl içerisinde bunların dönüşümünü sağlayacağız” dedi.

Prof. Dr. Naci Görür’e nazaran ise binalarda gerçekleştirilen kentsel dönüşüm projeleri ağır bir can kaybı tablosunu önlemeye kâfi değil:

“Daha çok devlet daireleri ve okul, hastane üzere olmazsa olmaz kurumlar zelzele inançlı hale getirildi. Asıl yapılması gereken, halkın oturduğu yerler. Halkın oturduğu yerlere çabucak hemen hiç el atılmadı. Asıl can kaybının orada olacağını düşünüyoruz.”

İBB, “İstanbul İli Mümkün Sarsıntı Kayıp Kestirimlerinin Güncellenmesi” raporuna dayanarak İstanbul’un ilçeleri hakkında ayrıntılı bir istatistiki çalışma yayımladı.

Bu çalışmaya nazaran, en fazla orta ve üstü hasar alması beklenen bina Fatih, Küçükçekmece, Bağcılar ve Esenyurt’ta bulunuyor.

İBB Sarsıntı Risk Idaresi ve Kentsel Uygunlaştırma Daire Lideri Tayfun Kahraman, sırada yerinde hasar tespiti ve güçlendirme çalışmaları olduğunu söylüyor:

“İstatistiki çalışma bize riskin en yüksek olduğu alanları gösterdi. Şu anda riskin en yüksek olduğu alanlardan başlayarak İstanbul’da tek tek yapıların denetimlerini gerçekleştirmeye başladık.

“Yerinde adresledikten sonra bu yapılara, bu binalara müdahale usullerini belirleyerek ki orada da tekrar İstanbullularla birlikte, bu binalar yenilenebilir mi, güçlendirilebilir mi, ya da nasıl müdahalelerde bulunulmalı ki afetlere karşı inançlı hale getirelim, bunların çalışmalarına başlayacağız.”

Binaların yol açacağı mali kayıp 120 milyar TL

Rapora nazaran, 7,5 büyüklüğündeki bir sarsıntıda binalarda oluşacak hasar 68 milyar TL’lik mali kayba yol açacak. Binalardaki elektrik, su, doğalgaz sistemleri üzere öbür hasarlar da eklendiğinde, mali kaybın 120 milyar TL’ye çıkacağı öngörülüyor.

Lakin muhtemel bir sarsıntının yol açacağı ekonomik kayıplar yalnızca binalardaki hasarla sonlu kalmayacak.

Sarsıntının bölgesel tesiri ve Marmara Bölgesi’nin ekonomik büyüklüğü dikkate alındığında, ekonomik kaybın daha da ağır olacağı varsayım ediliyor. Yalnızca İstanbul, Türkiye iktisadının yüzde 31’ini oluşturuyor.

Mümkün bir sarsıntının İstanbul’daki ekonomik faaliyet alanlarına hasar vermesi bu tabloyu daha da ağırlaştırabilir.

Rapora nazaran, ticaret, sanayi ve üretim ile konaklama tesislerinin yüzde 60’tan fazlasının sarsıntıda hasar alma mümkünlüğü var. Bu mümkünlük, eğitim ve kültür kurumları, sıhhat ve spor tesisleri ile dini kurumlarda ise yüzde 50’ye yakın.

Boğaziçi Üniversitesi Sarsıntı Mühendisliği Ana Bilim Kolu Lideri Prof. Dr. Eser Çaktı, “Bunların ne kadarı ayakta kalabiliyorsa, bütün bu kurum ve işlevlerle ilgili olağanlaşma ne kadar süratli olabiliyorsa aslında biz kent olarak, daha üst bakışla da ülke olarak o kadar kolay şoku atlatabilecek duruma geleceğiz” diyor.

25 milyon ton enkaz oluşabilir

Enkaz, sarsıntıdan sonra ortaya çıkacak bir öbür sorun.

İstanbul’da mümkün bir zelzelede 25 milyon ton enkaz oluşması bekleniyor. Bu enkazın kaldırılması için kamyonların 1 milyon kere kullanılması gerekecek.

İBB yetkilieri, enkazın depolanacağı alanların belirlendiğini söylüyor.

Prof. Dr. Naci Görür de bu bahisteki çalışmaların değerini vurguluyor:

“Depremin telaşıyla çabucak götürüp bir yere gömerseniz, burada olacak olan ağır metaller, ziyanlı toksikler, kimyasal unsurlar havaya, suya, toprağa karışır, besin zinciriyle yeniden insanlara hastalık olarak döner. Maalesef bundan evvelki zelzelelerde o denli yapıldı. Dere kenarlarına, denize yahut bir yerlere döküp üzerini örttüler. Eminim ki biz onların hasarlarını hala daha çekiyoruz.”

ACİL BARINMA MUHTAÇLIĞI VE YARDIMLAR

Sarsıntı sonrasında acil olarak enkaz altında kalanlara yardım ulaştırılması ve yaralıların hastanelere taşınması gerekecek.

Görür, bunun kolay olmayacağı görüşünde:

“İstanbul’da diyelim binlerce enkazın olduğu, göçük altında çok fazla insanın kaldığı bir yerde, yolların kapandığı bir yerde, bu kadar yaygın kentleşmenin olduğu, nüfusun fazla olduğu bir yerde her göçükte kurtarma faaliyetlerinin düşünmek biraz hayal.”

İstanbul’daki tek ve çift şeritli yolların yüzde 30’unun enkaza bağlı olarak kapanması öngörülüyor.

Üç ve daha fazla şeritli yolların tümüyle kapanması ise beklenmiyor.

Hükümet Türkiye Afet Müdahale Planı hazırladı

Afet ve Acil Durum Idaresi Başkanlığı (AFAD) Lideri Mehmet Güllüoğlu, “hastanelere yaralıların ulaştırılması, hastanelerden tahliyelerin yapılması, yardım gereci depolarının belirlenmesi, barınma alanlarına muhtaçlık materyallerinin ulaştırılması ve bütün bunların yol planlamasının yapılması” mevzularında emniyet, jandarma, büyükşehir belediyesi ve mahallî belediyelerle görüştüklerini söylüyor.

Hükümet sarsıntı hazırlığını Türkiye Afet Müdahale Planı’na (TAMP) nazaran yürütüyor.

Mümkün bir zelzelede hizmetleri farklı resmi kurumlar sağlayacak. Uyumu ise İçişleri Bakanlığı’na bağlı AFAD yürütecek.

Güllüoğlu tertibi şöyle özetliyor:

“Arama-kurtarmadan kim sorumlu olacak, güvenlik ve trafikten kim sorumlu olacak, beslenmeden kim sorumlu olacak diye, şu anda 26 tane lokal, ulusalla birlikte 28 tane çalışma kümesi belirlenmiş durumda.

“Biz tatbikatlarımızı da, aşikâr düzeylerin üzerindeki afetlerimizi de TAMP kapsamında gerçekleştiriyoruz.”

2 milyondan fazla kişilik acil barınma gereksinimi

7,5 büyüklüğündeki bir zelzele sonrasında 2 milyondan fazla kişinin acil barınma gereksiniminde olması beklenen diğer bir durum.

İstanbul’un en kalabalık ilçesi Esenyurt ile Küçükçekmece, Bahçelievler ve Bağcılar’da 200 bin civarında kişinin, acil barınmaya gereksinim duyabileceği hesaplanıyor.

Fatih, Avcılar, Esenler ve Zeytinburnu üzere ilçelerde de 100’er bin kişilik barınma gereksinimi öngörülüyor.

AFAD Lideri Mehmet Güllüoğlu, “Türkiye’nin şu an acil barınma manasında önemli bir kapasitesi var. Çadırlar var, konteynerler var ve acil bir formda bunları vatandaşlara dağıtıp, çok süratli bir formda başını sokabileceği imkanı verebiliyoruz” diyor.

Hem AFAD hem de İBB, İstanbul’da milyonlarca insanı barındırabilecek zelzeleye sağlam spor salonu, okul üzere binalar ile park, orman üzere açık alanları belirlediklerini söylüyor.

İBB Zelzele Risk Idaresi ve Kentsel Düzgünleştirme Daire Lideri Tayfun Kahraman, “Her binanın toplanma ya da süreksiz barınma alanına nasıl ulaşacağına ait elimizde envanter çalışmaları var. Bu çalışmaları kamuoyuyla paylaşacağız” diyor.

ALTYAPI

Beklenen Marmara Depremi’nde hasarlar binalarla sonlu kalmayacak.

İstanbul Gaz ve Doğalgaz Dağıtım A.Ş (İGDAŞ) boru sınırlarında 355 noktada, İstanbul Su ve Kanalizasyon Yönetimi (İSKİ) içme suyu şebekesinde 463 noktada, atık su şebekesinde ise 1045 noktada tamirat muhtaçlığı oluşacağı hesaplanıyor.

İstanbul elektrik şebekesi nakil çizgilerinin yüzde 5’inde orta seviyede hasarlar oluşması mümkün.

Sarsıntının direkt sonuçları ortasında olan patlama ve yangınlara karşı da hazırlık yapılıyor.

İGDAŞ’ın doğalgaz vanalarına ivme ölçerler takılmış durumda. Bu sisteme nazaran, muhakkak büyüklükte bir zelzele olduğunda, otomatik olarak sensörler devreye girecek, sarsıntısı algılayacak ve kentin farklı yerlerindeki vanalar otomatik olarak kapanacak.

AFAD Lideri Mehmet Güllüoğlu, “Böylece bir yangın çıksa bile, gerisinden doğalgaz gelmeyeceği için çok kısa periyodik bir yangın olacağını iddia ediyoruz” diyor.

Zelzele 8 saniye evvelden bilinebilecek

İBB Sarsıntı Risk Idaresi ve Kentsel Uygunlaştırma Daire Lideri Tayfun Kahraman ise Kandilli Rasathanesi ile birlikte bir erken ihtar sistemi kurguladıklarını söylüyor. Bu sistem en fazla 8 saniye öncesinden sarsıntısı haber verecek.

“Erken ikaz İstanbul için çok da muhtemel bir durum değil” diyen Kahraman, bunun nedenini ise şöyle açıklıyor:

“Çünkü İstanbul ile zelzelenin beklendiği fay çizgisi birbirine çok yakın. S dalgalarından sonra P dalgaları sarsıntı anında, temel yıkıcı olan dalgalar en fazla 7-8 saniye üzere mühletler içerisinde İstanbul’a ulaşmış olacak. Bu durumda şöyle bir gerçeklik var. Çok net tedbir alamazsınız.

“Raylı sistemler üzerinde işletilen metro sınırları yavaşlatılıp durdurulabilir zira metro sınırınız, inşaatınız ne kadar sağlam olursa olsun bir raydan çıkmaya neden olabilir bu büyüklükte bir zelzele. Bunların altyapı çalışmaları da şu anda gerçekleştiriliyor.

“Fakat altyapı konusunda sorun yaşanmasına rağmen bizler diğer tahlil sistemleri geliştiriyoruz. Örneğin İstanbul’daki yeraltı sularını toplanma ve süreksiz barınma alanlarına zelzele sağlam bir sistemle nakledebileceğimiz tahlil teklifleri geliştiriyoruz.”

İBB, yol, köprü ve viyadüklerin hepsinin sarsıntıya dayanıklılığını şimdi tespit etmiş değil lakin sarsıntıda aldığı hasarı takip edecek bir sistem geliştirmiş durumda. Kahraman bu sistemi şöyle anlatıyor:

“Bu takip sistemi muhtemel bir afetten sonra köprüler, viyadükler ve yollar, bunların durumlarını İBB’nin komuta merkezine direkt bildirmiş olacak. Bunlar üzerinde hangi güzergahların açık olduğu, hangi güzergahların kapalı olduğu, hangi İBB’ye bağlı binaların hasar aldığı bilgisine anında sahip olacağız.”

Eylül ayında Silivri açıklarında 5,8 büyüklüğünde meydana gelen sarsıntıdan sonra İstanbullular cep telefonları ile bağlantı kuramadılar.

Kahraman, İBB’nin bu sorunun giderilmesi için de tahlil arayışında olduğunu anlatıyor:

“Şöyle teklifler geldi. Bilhassa GSM operatörlerinin servis sağlayamadığı her akıllı telefonun birbiriyle bağlantı kurabileceği Mesh sistemi üzerinden yenilikçi irtibat imkanları yaratmayı çalışıyoruz. Bunlar aşikâr noktalarda kurulacak olan sistemlerde toplanacak.

“Sizin iyi olduğunuzu yakınlarınıza bildiren bir bildirisi sizin isminize ya daha evvel bildirmiş olduğunuz telefona ya da o anda girdiğiniz telefona iletecek.

“İBB’nin yapmış olduğu Afet Bilgi Sistemi üzerinden ulaşabileceksiniz bunlara.”

Zelzelenin büyüklüğü nasıl ölçülür, neden farklı büyüklük bilgileri ortaya çıkar?
Sarsıntı sırasında ve sonrasında neler yapılmalı?
Uzmanlar, İstanbul sarsıntısı hakkında ne diyor?
İstanbul beklenen ‘büyük depreme’ hazır mı?
17 Ağustos Zelzelesi: 1999 ve sonrasında neler yaşandı, kaç kişi hayatını kaybetti?

Cumhuriyet