Orta Asya ülkelerinin çabucak tümünde bu türlü bir his vardı. Dört nesil boyunca devam eden “Sovyet İttifakı” Aralık 1991’de kansız lakin büyük bir toz bulutuyla çökmüş, 16 özerk cumhuriyet arka arda bağımsızlığını duyuru etmişti. Batıdaki cumhuriyetler, 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılmasının akabinde tarz usul buna hazırlanıyordu. Orta Asya’dakiler bir şeyler hissediyordu ancak hazır değildi.
TÜRKİYE DE HAZIR DEĞİLDİ…
Türkiye’de bilhassa 20. Yüzyıl’ın ikinci yarısından itibaren “esir Türkler” gayreti ve söylemi iç siyasetin da bir kesimiydi. Bu periyotta Türkiye’de milliyetçiliğin taşıdığı bayraklardan biri buydu. Eylül ayı başındaki görüşmemiz sırasında Namık Kemal Zeybek anlattı. Uğur Mumcu ile Ankara Hukuk Fakültesi’nden arkadaşlar. Farklı siyasal düşüncedeler. 1965’te Ankara’ya Azerbaycanlı sanatçı Reşit Beybutof konser için gelmiş. Salonda karşılaşıyorlar. Zeybek, Uğur Mumcu’ya soruyor:
– Bu sanatçı bizim, senin ne işin var burada?
Uğur Mumcu karşılık veriyor:
– Bu sanatçı sosyalist. Asıl senin ne işin var?
Gülüşüyorlar… Konseri birlikte izliyorlar.
Konser bu türlü geçmiş lakin “esir Türkler” söylemi o periyotta başta MHP olmak üzere milliyetçi sağın solla tansiyonunda kıymetli bir ögeydi.
01 DİPLOMATİK PLAKALAR TÜRKİYE’YE
Türkiye hazır değildi fakat heyecan o kadar yüksekti ki periyodun Cumhurbaşkanı Turgut Özal ve Başbakanı Süleyman Demirel bu kucaklaşmanın fotoğraflarını verdiler. Özal’ı Bakû Havaalanı’nda 80 bin kişi karşıladı. Devlet liderleri bir yana Türkiye’den giden her heyet büyük merasimlerle karşılanıyordu.
Belleklerde kalan karşılama telaffuzlarından biri şuydu:
– At sırtında gittiniz, uçakla geldiniz!
Beş sözlük bu cümle yüzlerce yıllık tarihi özetliyordu.
Bir Özbek’in Türk heyetine bakıp lisana getirdiği birinci izlenimse şu olmuştu:
– Abaa bunlar renkli gözlü olmuş!
Birinci müsabakalarla birlikte Orta Asya ülkelerinin bağımsızlığını birinci tanıyan ülke de Türkiye oldu. 01 numaralı diplomatik plaka da Türkiye’ye verildi.
ATATÜRK TESIRI
Özbekistan’ın başşehri Taşkent’te Türkiye’de eğitim almış bir devlet memuru ile sohbet ederken bahis Özbekistan’ın bağımsızlığına, bunu muhafaza gücüne geldi. Yeni jenerasyonların daha hoş hayaller kuracağına inanıyordu. Bunda kendine de hisse veriyordu: “Onlara devlet sahibi olmanın ne kadar hoş olduğunu biz anlatacağız… Bu türlü büyükleri olacak…”
Bir müddet daha misal bahislerden kelam ettikten sonra şöyle dedi: “Özbekistan’ı seviyorum… Türkiye’yi çok seviyorum…”
Şaşırdım:
“Türkiye’yi kendi ülkenden daha çok seviyorsun… Nasıl yani?”
Şöyle devam etti: “Vatanı sevme hissini Atatürk ve Türkiye sayesinde öğrendim…”
Orta Asya’nın her yerinde Atatürk ismi gündeme geliyor. Bunu çok sahiplenici bir biçimde söz ediyorlar. Semerkant’a giderken Nevai kentinden geçiyorsunuz. Birden 5-6 metre yüksekliğinde bir heykel bizi karşıladı; Ali Şir Nevai… Bana nasıl anlatacağını merak ettim; şoför Marvan’a heykeli gösterip kim olduğunu sordum. Yutkunup şu karşılığı verdi: “Bizim Atatürkümüz!”
Azerbaycan’ın başşehri Bakû’da, kenti birlikte dolaştığımız Hacı Aga’yla ülkenin önde gelen siyasetçi ve müelliflerinden Neriman Nerimanov’un heykeli önünde durduk. Bana dönüp şöyle dedi: “Bu da bizim Atatürkümüz olup duru…”
Bunlar sokakta yaşadıklarımız. Orta Asya cumhuriyetleri Atatürk’ün başardığını kendi pencerelerinden gözlemleyip o yolu izlemeye çalıştı. Türkmenistan’ın bayrağında beş aşiretin motifi var: Teke, Yamut, Ersarı, Salır, Sarık…
Birinci devlet lideri Saparmurat Niyazov, 27 Eylül 1991’de bağımsızlığını duyuru ettikten sonra “Atatürk” soyadını almak istedi. Türkiye, diplomatik bir lisanla bunun uygun olmayacağını iletti. “Türkmenbaşı” soyadını aldı. Eşi Rus olan Niyazov’a devrin Rusya Devlet Lideri Yeltsin şöyle sesleniyordu: Harika Murat Türkmen Paşa!
ENGELS’TEN AMİR TİMUR’A
Bir ülkede tercih edilen cadde-sokak isimleri, o ülkenin siyasi, toplumsal, kültürel birikimini ve önceliklerini ortaya koyar. Orta Asya cumhuriyetlerinde 70 yıllık Sovyet devrindeki cadde isimlerinin bağımsızlıktan sonra değiştirilmesi pek çok şeyi tabir ediyordu. Saptayabildiklerimizden kimilerini paylaşalım…
Kazakistan’ın o periyottaki başşehri Almatı’da Komünistikeski Caddesi: Abay Han, Karl Marks: Kuneyeva, Kalinin: Kobanbay Batır, Gorki: İpek Yolu… Taşkent’te Kirova Caddesi: Mustafa Kemal Atatürk, Engels: Amir Timur, Pravda: Büyük Turan, Frunze: Halide Samatova, Protereskaya: Maveraünnehr. Semerkant’ta Frunze: Amir Timur, Titova: İbn Sina, Engels: Mahmut Kaşgari, Karla Marksa: Ulubeg… Buhara’da Lenin: Nakşibend, Kummonorov: Hoca Nurabad, Tolstoy: Eşoni Pir, Sovyetskaya: Arabon…
Kırgızistan’ın başşehrinin ismi Sovyet periyodunda Frunze idi. Mihail Frunze, çarlık devrinde 10 yıl sürgün yaşamış, 13 Aralık 1921’de Sovyet delegasyonunun başı olarak Ankara’ya gelmiş. Türkiye ile işbirliği antlaşmasını imzalayan kişi. Bugün Taksim Anıtı’nda da yer alıyor. 1991’den sonra Frunze ismi, Sovyet öncesi ismi Pişpek olan bu kente verildi. Bişkek, keşkek aşını karıştırmak için kullanılan büyük kepçe manasına geliyor. Frunze burada doğduğu için Sovyetler kente bu ismi vermişti. Orta Asya Cumhuriyetleri, bağımsızlığını pekiştirmenin ana ögesi olarak milliyetçilikle tanışırken, tarihlerinde bu duyguyu besleyecek çok şey vardı. Cadde isimleri bunun bir yansımasıydı.
ORTAK TÜRK KİMLİĞİ VE TÜRK DÜNYASININ GELECEĞİ: KAZAKİSTAN’DAN BAKIŞ
Soğuk Savaşın sona ermesi ve iki kutuplu dünya sisteminin değişmesi ile kimlik meseleleri memleketler arası gündemin birinci sırasına yerleşti. Yeni dünya tertibinde din, lisan, kültür, ırk ve medeniyet hususları ön plana çıkmaya başladı. Bu biçimde değişmekte olan ortamda bağımsızlığını duyuru eden Kazakistan için de ulusal kimlik inşası öncelik haline geldi. Hakikaten Rusya ve Çin üzere dünya ve bölge siyasetlerinde tesirli güçlere komşu olan Kazakistan’ın büyük devletlerin ortasında istikrarlı siyaset üretebilmesi için ülkenin sağlam, yüksek bir ulusal bilince ve kültürel temele dayanması gerekmekteydi. Bu bahsin ehemmiyetini anlayan ülkenin Kurucu Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Kazakistan’ın ulusal kimliğinigüçlendirmeye yönelik ulusal bir siyaset izlemeye başladı.
1990’lı yılların başında kaleme aldığı “Tarihin Akışı” kitabında Nazarbayev, kimlik bağlamında Kazakistan’ın dünya tarihindeki yerini, bugünkü pozisyonunu ve geleceğini analiz etmeye çalışmakta ve bu bağlamda Kazakistan’ı Türk dünyasının bir modülü olarak tanımlamaktadır. Ne var ki Sovyet periyodunun baskıcı siyasetleri ve yarattığı aksilikler, ortak tarih, kültür ve medeniyet şuuru temelinde sarsılmalara yol açmıştı. “Sovyet insanı” oluşturma sürecinde öteki Türk halkları da misal baskıya maruz kalmıştı. Öyleyse, yeni devirde her Türk devletinin ulusal kimliğinin güçlenmesine yol açacak ihtişamlı Türk Tarihi’nin yine hatırlanması, ortak gayretlerle daha kolay gerçekleşecekti. Hasebiyle, Kazakistan öbür Türk devletleri ile çok boyutlu işbirliğini güçlendirmeye karar verdi.
Ulusal kimliği tekrar canlandırma konusunda Kazakistan’ın iki avantajı bulunmaktaydı. Birincisi, 20. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğu’nun küllerinden doğan genç Türkiye Cumhuriyeti, birebir süreci yaşamış, ardından Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde ülkenin ulusallaşması sürecinde Türk Tarih Kurumu ve Türk Lisan Kurumu üzere kıymetli kurumlar o periyotta genç cumhuriyetin ulusal kimliğinin oluşma sürecinde değerli vazifeler üstlenmişti. Münasebetiyle, Kazakistan ve bağımsızlığını yeni elde eden öbür Türk devletlerinin önünde takip edebilecekleri bir model vardı ve Türkiye Cumhuriyeti kendi deneyimi, bilgi ve birikimini paylaşmaya hazırdı.
Nursultan Nazarbayev: “Mekân her objenin, vakit tüm hadiselerin ölçüsüdür. Mekân ile vaktin kesiştiği yerde ulusal tarih başlar.”
SOVYET KESİNTİSİ GENLERİ ETKİLEMEDİ
İkincisi, Latifelerden Hunlara, Göktürklerden Kazak Hanlığı’na kadar devam eden devlet geleneği Sovyet periyodunda kesintiye uğramış olsa da bu gelenek halkın hafızasında ve genetik kodlarında canlı olarak yaşamaktaydı. Kazak lisanı, folkloru, atasözleri, gelenek ve görenekleri, hasılı Kazak kültür ve medeniyeti, atalar yadigârı büyük Türk medeniyetinin kodlarını korumaktaydı. Dahası, Kazakistan’ın coğrafik pozisyonu, dağı, taşı ve hatta engin gökleri bile “Büyük Bozkır Medeniyeti” mirasının bir modülü idi. Buna ek olarak, öteki Türk topluluklarında unutulmaya yüz tutmuş uzunluk temelindeki toplum yapısı ve uzunluk isimleri Kazak toplumunda yeniliğini korumaktaydı. Örneğin, Üysün, Kıpçak, Kanglı, Celayir üzere Hun, Göktürk ve Cengiz devri uzunluklarının isimleri, Kazaklar ortasında kendi kimliklerini tanımlamada aktif olarak kullanılmaktaydı.
Bu avantajlar bir yandan Kazakistan’ın öbür Türk devletleri ile uyumlu hareket etmesini ve ortak siyaset üretmesini gerektirirken, öteki yandan Kazakistan’ın muhakkak alanlarda sorumluluk almasını zarurî hale getirmekteydi. Bu çerçevede Nazarbayev, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı merhum Turgut Özal’ın başlattığı Türk dünyasının kucaklaşma sürecine dayanak vermiştir. Nazarbayev’in 1990’lı yıllarda başlayıp, 2009 yılında Türk Keneşi’nin kurulmasıyla taçlanan Türk devlet liderleri doruklarının tamamına katılan tek devlet lideri olması kıymetlidir. Gerçekten, 1990’lı yılların başındaki merhum Özal ve merhum Demirel ile temeli atılan istişareli iş birliği, Nazarbayev’in vizyoner inisiyatifleri ile kurumsal işbirliğine dönüştü.
Kazakistan’ın Türk dünyasına yönelik geliştirdiği dış siyaseti, ülke içinde ulusal kimliğin güçlendirilmesi ile paralel yürütüldü. Bu, birbirini besleyen iki taraflı süreçtir. Kazakistan’ın muhtaçlık duyduğu güçlü ulusal kimliğin inşası, doğal olarak Türk medeniyeti bedellerinin gündemde olması ve ortak Türk kimliğinin oluşmasından geçmektedir. Onun için Kazakistan’ın Türk devletleri ortasındaki bütünleşme sürecine aktif olarak katkıda bulunması gerekmektedir. Bu sürecin sonucunda Kazakistan Türk Keneşi, TÜRKSOY, TÜRKPA, Türk Akademisi üzere memleketler arası örgütlerde faal tavır içindedir.
Bugün gelinen noktada, 1990’lı yıllarla karşılaştırdığımızda Türk dünyası daha iyi durumdadır. Ortak eforun meyvesi olarak, Türk devletlerinin ortasında iktisat, ticaret, ulaştırma, kültür, eğitim ve bilim alanlarında işbirliği gelişmektedir. Bu bağlamda bugünkü Türk dünyasının vaziyeti iki kıymetli etken tarafından şekillenmektedir.
MACARİSTAN, TÜRK KONSEYİ’NDE GÖZLEMCİ
Birincisi, Türk devletleri artık memleketler arası siyasetin birer öznesi olarak hareket etmektedir. Nursultan Nazarbayev ve Recep Tayyip Erdoğan üzere başkanların vizyoner siyasetleri sonucunda Türk dünyası bütünleşmesi kurumsallaşmaya başlamıştır. Milletlerarası arenada Türk Keneşi’ne gösterilen ilgi bunun somut delilidir. 2009 yılında Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye tarafından kurulan Konsey’e 2019 yılında Özbekistan’ın da üye olması, Türk Konseyi’ni daha da tesirli hale getirmiştir. Macaristan’ın Konsey’de gözlemci statüsünün olması Türk Keneşi’nin geleceğine dair büyük beklentilerin göstergesidir. Gelinen kademede en kıymetli sonuç şudur ki, farklı düzeylerde olsa da artık bütün Türk devletlerinde ve topluluklarında ortak bir “Türk Dünyası” şuuru oluşmuş bulunmaktadır.
İkincisi, global siyasetteki gelişmeler, Türk Dünyasına yeni fırsatlar sunmaktadır. ABD ve Çin ortasında gün geçtikçe artan rekabet Pasifik’te, daha net olarak Doğu ve Güneydoğu Asya kıyılarında gerginliklere sebep olmaktadır. Bu durum Çin’in daha inançlı olan Avrasya’ya açılmasını gerektirmektedir. Hakikaten 2013 yılında duyuru edilen “Kuşak ve Yol Girişimi” bu durumun tezahürüdür. “Yeni İpek Yolu” olarak tanımlayabileceğimiz Kuşak-Yol güzergâhlarının büyük kısmının Türk devletleri üzerinden geçtiği görülmektedir. Bu durum Türk dünyasının bütünleşmesinde ve global siyasette ortak tavır geliştirilmesine imkan sağlamaktadır.
Sonuç olarak, son otuz yılı Türk Dünyasının tekrar toparlanma süreci olarak kıymetlendirebiliriz. Bu süreçte başta Nazarbayev olmak üzere Türk devlet önderlerinin dış siyasette büyük güçler ortasındaki dengelerin yanlışsız oturtulması, Türk dünyasının önünde büyük fırsatların açılmasına taban hazırlamıştır. Kazakistan’ın ikinci Cumhurbaşkanı Kasım Jomart Tokayev’in de siyasi ve diplomatik deneyimiyle bu süreci ileriye taşıyacağını söylemek mümkündür. Cumhurbaşkanı Tokayev, Kazakistan’ın çok vektörlü dış siyasetinin ortaya çıkışında önemli bir tesir alanına sahiptir. Bu tarafıyla Türk Dünyasında istikrar ve ikili/çoklu bağların inşasında Sayın Tokayev’in büyük katkıları olacaktır. Cumhurbaşkanı seçildiğinde birinci resmi ziyaretini kadim Türkistan kentine yapması tesirli bir bildiri olarak değerlendirilmelidir. Son analizde otuz yılın en kıymetli sonucu, Türk dünyasında ortak kimliğin oluşmasıdır. Bundan sonraki kademede Türk dünyasının geleceği, Türk devletlerinin bu ortak kimlik etrafında kenetlenmesine ve ortak hareket edebilmesine bağlı olacaktır.
FETÖ OKULLARI
Orta Asya’nın birinci 20 yılındaki en önemli mevzu, 1990’lı yılların yaygın tabiriyle Gülen Okulları idi. Birinci bakışta Türkçenin yaygınlaşmasını sağlayan ve “Türk Okulları” diye isimlendirilen bu yapılanmanın bir Amerikan planı olduğunu tekrar 1998’deki seyahatimiz sırasında dikkat çekmiştik.
Türkiye’deki en üst seviye yöneticilerin muhatap ülke önderine özel mektubu ile kapıyı çalan bu yapı Sovyetler çöktükten çabucak sonra birinci Orta Asya’da parladı.
Bunun nedeni açıktı: Sovyetler’den boşalan bölgelere ABD’nin girmesini sağlamak! Bu direkt ABD eliyle olamazdı. FETÖ en uygun maşaydı.
Moğolistan’ın başşehri Ulanbatur’da yedi katlı Dünya Ticaret Merkezi binasının ikinci katı Amerikan danışmanlık şirketinin, üçüncü katı IMF’nin, dördüncü katı da Türk Kolejleri’nindi!
BIRINCI UYANANLAR
Bu duruma birinci “uyanan” Ruslar ve Özbekler oldu. 2000’lerin başında bir sabah apansız Vakit gazetesinin ofislerini, okulları kapattılar. Türkiye’deki Özbek öğrencileri de geri çağırdılar.
2002’de başlayan AKP iktidarı devrinde ise bu okulların Türkiye’den aldığı dayanak artarak devam etti. Bu durum bağlantılarda önemli gerginlik yarattı. Orta Asya’dan 20’den fazla Türkiye büyükelçiliği çalışanı “istenmeyen adam” duyuru edildi.
15 Temmuz’dan sonra bu okulların tümü kapatılamadı. Bilhassa Kırgızistan’da kök salmışlardı. Kimi yöneticiler direkt FETÖ’ye bağlıydı. ABD de bu türlü istiyordu.
YENİ JENERASYONLAR
1998’deki seyahatimizi Orta Asya ülkelerinin bir kısmını özetlediğimiz sıkıntılarını, dönüşümlerini dikkate alarak şu başlıkla kitaplaştırmıştık: Orta(daki) Asya Ülkeleri. 30 yıl sonra ortaya şu tablo çıktı:
1- Bağımsızlık şuuru oluştu.
2- İşbirliğinin gücü anlaşıldı. Bunun kurumları oluşmaya başladı.
3- Her ülke kendi kimliğini çağa uygun bir halde geliştirme yoluna girdi.
4- Rusya ve Rusça tesiri devam etse de azaldı.
5- Türkiye sistemli, uzun erimli bir strateji çizemedi. Lakin bağlantıların tabiatı ortak noktaları arttırdı. BM’de “Türk Bloku” denebilecek bir yapı olmasa da vakit zaman birlikte oy kullanmanın gücü tüm ülkeleri birbirine yakınlaştırdı.
SAPARBEKULY YAZDI
Bunların detaylarını anlatmayı Kazakistan’ın Ankara Büyükelçisi Abzal Saparbekuly’ye bırakıyoruz. 45 yaşındaki Saparbekuly, 1999’da Ortadoğu Teknik Üniversitesi Memleketler arası Bağlantılar Bölümü’nden mezun oldu. 2000 yılında Kazakistan Dışişleri’ne girdi. 2003-2008 ortası Kazakistan’ın Ankara Büyükelçiliği ataşeliği ve kâtipliğinde bulundu. 2017’den beri büyükelçi. Saparbekuly’ye Ankara Temsilciminiz Sertaç Eş’le birlikte gittik. Alışılmış ki Türkçe sohbet ettik. Bize bu yıl doğumunun 175. yılı kutlanmakta olan Kazak Şair Abay Kunanbay için Muhtar Avezov’un yazdığı 3 ciltlik “Abay Yolu” kitabını armağan etti.
“Türk Dünyası” ortak tarif lakin elbette rekabet de olacak. Ona nazaran Türk dünyasına hizmet edenlerin başında Kazakistan’ın “görevi kendisi bırakan” kurucu devlet lideri Nazarbayev geliyor.
SÜRECEK
Cumhuriyet
