Türkiye’de yapay zeka deyince birinci akla gelen isimlerden biri Prof. Dr. Cem Say. Boğaziçi Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Talim Üyesi. Fakat ötesi de var. Ergenekon, Balyoz, Odatv davaları üzere kurmaca suçlamalarda dijital delilleri inceleyip geçersizliklerini ortaya çıkaran bilgisayar eksperleri arasında mahal aldı. Anlayacağınız, haksızlıklar önünde susmayan, haber ve birikimlerini doğruları gözler önüne sermek için seferber eden biri. Koronavirüsle birlikte gelen karantina günlerinde hazır mektepler da kapanmışken o da konuta kapandı ve bir kitap yazdı. Lisede okuyan Kızı Aslı da kapak dizaynını üstlendi. Cem tıpkı devranda arkadaşım, birebir devranda Herkese Bilim Teknoloji mecmuasının de müellifi. Bir hikaye tadında kitabından yola çıkarak içinde bulunduğumuz dünyanın dinamikleri ve bilimin bunlarda oynadığı role ait küçük bir söyleşi yaptık.
“SÖZELCİLER”DEN OLUMLU REAKSIYON ALDIM
Yeni Dünya, Yeni Ağ ismini verdiğin son kitabında haber çağını anlatırken; kozmosu, hayatı ve insanlığın yükselişini geniş açılı bir perspektiften ele aldın. Seni bu türlü bir kitap yazmaya iten ne oldu? Bunda uzun yıllar Boğaziçi Üniversitesi’nde ders vermenin tesiri nedir?
Beni bu kitabı yazmaya iten baş etken birinci tanınan bilim kitabım 50 Soruda Yapay Zekâ’ya yalnızca meslektaşlardan değil, tıpkı vakitte bilim ve teknolojiyle içli dışlı olmayan lakin hayatlarına yapacağı etkiyi de merak eden “sözelci” okurlardan, münhasıran de her alan ve seviyedeki mekteplilerden gelen olumlu yansılar oldu. Bilirkişisi olduğu bahisleri herkesin anlayabileceği sefalı bir lisanla anlatma süreci kişisi çok net ve “Türkçe” düşünmeye zorluyor, birçok ayrıntıyı bu sayede daha iyi öğrenmiş oluyorsun; bundan çok zevk alıyorum. Birinci kitapta yapay zekâ girişimini anlatırken bizim bilim kısmının da umumî bir özetini vermiştim ancak bilgisayarların hikayesi bundan ibaret değil. Bilgisayar mühendisliği beğenilen bir meslek ve insanlığa (bazılarımızın “evde kalmasına” imkan vererek bu salgından daha az kayıpla çıkmamızı sağlayan internet başta olmak üzere) eşsiz armağanlar sunuyor lakin bunlar buzdağının görülen kısmı yalnızca. “Bilgi” denen şeyin aslında evrenimizin kaderiyle bağlı, ölçülebilir bir nicelik olduğunun keşfi fizikten biyolojiye, tıptan hukuka, siyaset biliminden iktisada bu yeni kitaptaki “bilgi bilimi” penceresinden bakmamızı sağladı. Boğaziçi öğretmeni olmam da hikayeyi bu çerçevede kurarken bu meydanların birçoklarının eksperlerine danışmamı kolaylaştırdı elbet.
“Bir bilgisayar mühendisi olarak mesleğimin temellerini atan iki adamın, Alan Turing ile Claude Shannon’un tanışıp dost olduklarını öğrendiğimde çok memnun olmuştum” diyor ve “neden bu türlü kusursuz detayları öğretmenlerim derste anlatmadılar bilmiyorum. Ben anlatıyorum” diye de ekliyorsun.. Hakikaten değerli bir nokta; biri 26 oburu 30 yaşlarında iki matematikçinin adım adım nasıl yol aldıkları. Lakin öte yandan bir şeyi sevmek için bilmek gerek. Buradan bizim ezberci eğitim sistemimize uzanırsak neler söylersin kısaca?..
Turing’le Shannon’ın müsabaka hikâyesi bir casus sineması kadar heyecanlı. Teknik bir mevzuyu meslek edineceklere öğretmek için formüller, grafikler, ispatlar filan göstermek kaide kuşkusuz. Fakat ders yalnızca bunlardan ibaret olursa öğretmenin ders kitabından yahut internette sayıları giderek artan ders görüntülerinden ne farkı kalır? O formülü bulan kişi neden bu yola çıktı? O ispat için kaç sene uğraştı, kaç defa duvara tosladı? Rakipleri kimdi? Formülleri başlarına atıp sınıftan çıkmak noktasına yanlarında bu insan hikâyelerini de anlatırsak mektepliler tüm bu haberlerin yalnızca ezberlenip kullanılacak şablonlar olmadığını, kendileri üzere genç beşerler tarafından tabiattan çıkartıldıklarını görür, kendilerinin de bu türlü yeni buluşlar yapabileceğini anlar.
TÜRKİYE’DE KURULMASAYDILAR…
“Bilgi denen şey tam olarak ne?” sorusunun karşılığını arıyorsun kitabın büyük kısmında; insanın bu arayış yolculuğunun kesitlerinden örnekler veriyor ve hikayelerine kısaca değiniyorsun… O denli bir noktaya geldi ki insanlık, haber her şeyin temeli oldu. Bilgiyi bilimin konusu haline getiren ve bundan yeni yaratıcı eserler ortaya koymayı başarabilen topluluklar, ülkeler bilgiyi büyük bir güce çevirip kazananlar oluyor. Türkiye’yi bu hususta tökezleten ögeler ne sence?
Türkiye’de buluş yapmak, yeni teknolojilere dayalı bir şeyler üretmek isteyen kişilerin karşılaştığı “sürtünme faktörü” kimi gayrı memleketlerdekinden daha fazla olagelmiş. Kendi ortamım özelinde daima verdiğim örnek Ekşi Sözlük’ün Facebook’tan yıllar evvel kurulmuş olması. Şayet Türkiye’de değil de ABD’de kurulsaydı herhalde bir vakitlerin önüne geleni tutuklatan “bavulcu” müellifinin maksat göstermesi üzere bin türlü saçmalıkla uğraşmaz, artık dünyayı kaplamış olurdu. Bu ekstra zorluklar kimi vakit “yetkili”lerin yeni teknolojiyi anlamamasından (Ali Akurgal’ın “yazılım”ı metre ile ölçen gümrük memuruyla ilgili anısı meşhurdur), kimi devir da farklı çağların örgütlenme biçimleri olarak devletle internet arasındaki doğal çelişkiden kaynaklanıyor, kitapta da tartıştığım üzere.
Bilgisayarların yalnızca birer hesap makinesi üzere olduğu değil; kainatın işleyişi velev kaderi ile ilgili olduğunu söylüyorsun.. İnsan dimağının, zihnin fizikî temelini sorguluyorsun.. Dijital bilgisayarlar bir gün gelip insan dimağını külliyen taklit edebilirler mi?
Yarın değil, on yıl sonra da değil lakin bir gün evet, edebilirler. Fizik ve biyoloji hakkında bildiğimiz her şey bunu gösteriyor. Lakin entelektüel değişikliği bir yana, bunu cidden istemek bana çok mantıklı gelmiyor. İnsan dimağına esasen sahibiz, üstelik bildiğimiz birçok eksik ve zayıf yanı, “kandırılabilir” tarafları var. Onu değil, ondan daha iyisini hedeflemeliyiz. Vücutları öldükten sonra zihinlerini bilgisayara “indirmeye” heves edenler dimağın tıpatıp taklit edilmesini hedefliyor doğal, kitapta o tartışma da var.
“Bilgiyi elle tutulur, ölçülür bir nicelik haline getiren bilim kişisi Claude Shannon’un mezartaşının ardında haber ölçüsü formülü yazılıdır ancak görmek zordur zira dikenli çalılarla kaplıdır. Kararlı bilimseverler bu zahmete katlanarak bu formülü okuyabilirler.” yazıyorsun… Merak ettim, sen bakabildin mi?
İnsan bu işlere merak sarınca yurtdışı gezilerinde ziyaret ettiği alanların arasına mezarlıklar da giriyor! Boltzmann’ın entropi formülü ve Hilbert’in “Bileceğiz!” kelamı de mezar taşlarına kazınmıştır. Shannon’ın mezarını şimdi ziyaret etmedim lakin o çalılarla boğuşan bir meraklının çektiği bir fotoğrafını gördüm, varoluşunu sağladığı internet sayesinde.
Ismini verdiğin iki kişi de Macar kökenli dâhiler ve şahsî deneyimlerinden Nazi Almanyası’nın atom bombasına sahip olmasının ne kadar dehşetli bir şey olacağını anlıyorlar. Von Neumann bir “patlama” kompetanı; savaştan sonra ABD ile SSCB arasındaki nükleer dehşet istikrarının de matematiğini yapıyor. Bilhassa Szilard’ın enteresan yaşamöyküsü bize “karanlık taraf”a hizmet etmenin bilakis, sahip olduğu haberin sonuçlarını öngörüp felâketin boyutlarını sonlu tutmak için çırpınan bir insan gösteriyor bana kalırsa.
Devlet-birey alakası de epey konum tutuyor kitapta; alışılmış haber bağlamında…Yönetici sınıfların saplandıkları ideolojinin ilmî gerçeklerle koordinasyonsuz olduğu durumlarda gerçeği sansürlemekten kaçınmamasını anlatıyor ve örnekler veriyorsun.
Galileo’nun dünyanın güneşin etrafında döndüğünü anlattığı kitabı engizisyonca yasaklandı; 202 yıl yasaklı listesinde kaldı.. Bizde evrimin ortaokul ders kitaplarından adım adım çıkarılışı…Günümüzde haberin yasak altında tutulması engellemesi o kadar da kolay değil, internet sayesinde lakin…İşin bir de öteki ciheti var. O da birebir devirde bir haber çöplüğü haline gelmesi büyük ağın.. İnsan sahih habere nasıl ulaşacak, nasıl ayırt edebilecek. Mektepte ders kitaplarında evrim okumamış tam aksine haberler ile başı doldurulmuş bir öğrenci örneğin..
Bu çok değerli bir husus. Gerçek de yalan da internette eskisine nazaran çok süratli yayılıyor, maatteessüf yalan sahiden daha süratli üstelik. Devletler de Wikipedia’yı kapatmak üzere saçma işler yaparak sıkıntıya ek yapabiliyor. İnternetin bir merkezi, bir “otorite”si olmadığından “işin aslı”nı anlamak için alışılmış yollar burada işlemiyor. Şairin dediği üzere “annelerin ninnilerinden spikerin okuduğu habere kadar, yürekte, kitapta ve sokakta” yalanı yenebilmek tekrar bilim kişilerinin kendilerine, gönüllülere, Herkese Bilim Teknoloji, Evrim Ağacı vs. bu yeni mecrayı doğrunun sesini duyurmada iyi kullanabilen bilim yayıncılarına düşüyor.
“DEVRİM DİYE BUNA DERİM”
Haber teknolojileri devriminin, kişilere hala çok istikrarsız dağıtılmakta olan ‘iyi eğitimi’ dünyanın her tarafına ve her katmana yayması mümkün diyorsun. Eğitimde eşitsizlik ne yazık ki fazla azalmıyor. Koronavirüs online eğitime geçirtti farz olarak lakin çıktıları o kadar da başarılı olmadı. Neyi farklı yapmak gerek?
İnternet eğitim için bulunmaz bir nimet. Birçok bahiste sıfır maliyetle dünyanın en iyi dersini alabiliyorsun. Lakin ona erişebiliyorsan! Bu yeni çağın insan hakları arasında internete erişim hakkı olmalı. “Her çocuğuna yüksek süratli bir internet temasını ve gerekli cihazları sağlayamayan devlet olur mu? O kadar vergiyi niçin veriyoruz?” Kişiler bu türlü düşünmeli. Yüzyıllar öncesinin koşullarının şekillendirdiği kimi eski eğitim alışkanlıklarımızdan da vazgeçmeliyiz. Mesela alışılmış öğrenci ve gözetmen sayılarıyla uzaktan tahsil sistemlerinde yazılı testlerde kopya çekilmemesini garantilemek imkânsız. Ya mekteplilerin kendi odalarına gözetleme kameraları koyup bilgisayarlarının uzaktan izlenmesine müsaade verdikleri bir “yüksek güvenlik” zihniyetine sapmalı, ya da “sınav” ve “not” kavramlarını yine ele almalıyız. Devrim diye buna derim.
Gelecek konusunda iyimser olduğunu söylüyorsun? Sanırım bunun ipuçlarını duymaya hepimizin gereksinimi var. Küçük bir tüyo verebilir misin?
Cumhuriyet
