Ekonomist Arda Tunca, döviz kurunda yaşanan atakların ne vakit biteceğine dair bir tarih vermenin imkansız olduğunu vurgulayarak, lakin bu atakların önüne geçmek için Merkez Bankası’nın yanlışsız para siyaseti araçlarını hakikat vakitte kullanması gerektiğini söyledi.
Yurttaşı, işsizlik ve bilhassa genç işsizliği meselesinin tahlilinin sıkıntı olduğu günlerin beklediğine dikkat çeken Tunca, “Türkiye iktisadının çok uzun yıllardır rasyonel bir siyasetle yönetildiğine tanıklık etmedim” dedi. Türkiye’nin, büyümeyi güçlü tutmak isteyerek çok yanlış iktisat idaresiyle çok ağır maliyetlerle karşı karşıya kaldığına işaret eden Arda Tunca ile, kur ataklarını, krizi ve çıkış yollarını konuştuk.
GEÇİM SORUNU ÖNE ÇIKACAK
– Bundan süreçteki süreçte yurttaşları nasıl günler bekliyor?
İşsizlik ve bilhassa genç işsizliği meselesinin tahlilinin güç olduğu günler bekliyor. Türkiye’nin meseleleri yalnızca korona salgınının dayattığı güç şartlardan kaynaklanmıyor. Fakat, salgının çok daha ağırlaştırdığı problemler oldu elbette. Önümüzdeki periyot, geçim derdinin öne çıktığı, yeni iş imkanlarının yaratılamadığı, refah seviyesinin düştüğü ve yüksek enflasyon probleminin toplumda kendisini hissettirdiği bir periyot olacak.
Çok önemsediğim ve tüm dünyayı ilgilendiren ve hudut tanımayan bir diğer probleme da değinmeden edemeyeceğim: global iklim değişikliği. Korona salgınından dünya biraz ders aldıysa, bu hususta da artık çok süratli davranmak zorunda. Bir kıpırdanma var fakat çok cılız. Bu çerçevede firmalar artık kar maksadı güden tertipler değiller. Firmalar, dünyanın ve insanlığın sıkıntılarına karlı tahliller üreten tertipler olmalılar.
MEVDUAT HESAPLARINDA 230 MİLYAR DOLAR DÖVİZ VAR
– Türkiye’nin son devirlerde sistemli olarak kur atağı ile karşı karşıya kalıyor, bu ataklar ne kadar sürer bir öngörünüz var mı, kur şokları yaşanmaması için atılması gereken adımlar neleridir?
Kur ataklarının iki temel nedeni var. Birincisi, Türkiye’de Türk Lirası cinsinden portföy yatırımı yapan yabancı sermayenin Türkiye’den çıkması. Portföy yatırımları kısa vadeli yabancı sermaye statüsündedir ve ülkeyi terk ederken yüklü olarak Dolar satın alır, yani Dolar talep eder ve ülkeyi terk eder. Dolar talebindeki artış da kuru yükseltir. İkincisi, Türkiye’de yerleşik olan hem gerçek, hem de hukukî bireylerin, yani Türk beşerinin ve kurumlarının yabancı para talebi. Yani, tekrar Dolar talebinde bir artıştan kelam ediyoruz. Türkiye’de yabancı para cinsinden mevduat hesaplarında 2018’in yaz aylarında gerçekleşen kur atağına kadar kabaca 150 milyar dolar civarında bir büyüklük kelam konusu idi. 2018’in ortalarından itibaren tertipli olarak yaşanan dolarizasyon sonucunda bugün yabancı para cinsinden mevduat hesaplarında 230 milyar dolara yaklaşmış bir büyüklük kelam konusu. Bu meblağın kabaca yüzde 60’ına gerçek, yüzde 40’ına ise hukukî şahıslar sahip.
Kur ataklarının ne vakit biteceğine dair bir tarih vermek imkansız. Fakat, hangi şartlarda sona erebileceğini konuşabiliriz. Hem kısa vadeli yabancı sermayenin Türkiye’den çıkışı, hem de Türkiye’deki gerçek ve hukuksal bireylerin yabancı para talebi son bulduğunda kur atakları da durur. Bunun için de Merkez Bankası’nın gerçek para siyaseti araçlarını gerçek vakitte kullanarak Türk Lirası’nı yanlışsız yönetmesiyle ve Türkiye’nin hem içeride, hem de dışarıda daha istikrarlı bir siyasi süreci yönetmesi ile mümkün. İç ve dış siyaset farklı bir alan lakin işin para siyaseti idaresi kısmı ile meseleye tahlil bulmaya çalışmak kısa vadeli bir bakış açısı sunabiliyor. Yani, her an iktisada hasar veren bir sıkıntıya süratli tahlil üretmek manası taşıyor. Kıymetli olan, uzun vadede Türkiye’nin kur ile ilgili hassasiyetini ve kur yükselişlerinin enflasyon yaratan, refah seviyesinde düşüşe neden olan kaynağına odaklanmak. Bugün, kısa vadeli yabancı sermaye tipi olan portföy yatırımlarını maalesef Türkiye’ye çekmek zorundayız. Zira, birkaç on yıldır dış finansman kaynağını bu yolla sağlıyor Türkiye. Kısa vadeli portföy yatırımlarından bir anda vazgeçmek istikametindeki bir tercih, büyümeyi bir kenara atmak manasına gelir. Hem büyümek isteyip, hem de kısa vadeli sermaye bağımlılığını yok etmek için Türkiye’nin imalat sanayiinde yapı değişikliğine gereksinimi var. Yani, hammadde ve orta malı tedariki konusunda ithalatın hissesini düşürmek gerekiyor. Kısa vadeli yabancı sermayeye bağımlı olmak ekonomiyi sağlıklı bir yolda yönetmek için tercih edilen bir sistem olamaz, olmamalı. Fakat, mevcut yapı içinde kısa vadeli sermayeden bir anda vazgeçtiğimizde yerine ne koyacağız? Bunun yanıtı, yapısal değişimde. Türkiye iktisadı, vakit içinde bu manada bir yapısal dönüşümü planlamak ve gerçekleştirmek durumunda. Husus, büyümenin de ötesinde kalkınma ile ilgili. Dünyanın da içinde bulunduğu konjonktürde Türkiye, kalkınma sağlamadan istikrarlı, sürdürülebilir bir büyüme de sağlayamaz. Bu, çok uzun vadeli ve plan isteyen bir süreç.
ENFLASYONDA YÜKSELİŞ SÜRECEK
– Son açıklanan enflasyonda yüzde 14.03’lük önemli bir artış kelam konusu. Merkez Bankası’nın enflasyon maksadının epey üzerinde, gelecek periyotlarda enflasyonda nasıl bir seyir bekliyorsunuz?
Enflasyondaki bu sert yükselmeyi manalandırmak için kur cephesindeki gelişmeleri tahlil etmek gerekiyor. Neden? Karşılığı, bir evvelki soruya yanıt olarak altını çizdiğim yapısal dönüşüm başlığının altında yatıyor. Kasım ayı enflasyonunda yüzde 14.03’lük tüketici enflasyonundan evvel üretici enflasyonuna bakmak gerekiyor. Üretici cephesinde enflasyon yüzde 23.11. Yani, üretim cephesinde tüketim cephesinden daha yüksek oranlı fiyat artışıyla karşı karşıyayız. yüzde 23.11’lik üretici enflasyonunun sektörel tahliline indiğimizde, yalnızca imalat sanayiindeki fiyat artışlarını söz eden enflasyonun yüzde 25.04 olduğunu görüyoruz. Pekala, üretim için en değerli girdiler özelinde durum ne? Orta malı için enflasyon yüzde 30.07, sermaye malı için yüzde 27.85. Bu datalar, kurdaki sıçramanın Türkiye’nin sanayi yapısında ithalata bağımlılığı nedeniyle üstlenmek zorunda kaldığı kur kaynaklı maliyet artışlarını ortaya koyuyor. Üretim cephesinde yaşanan bu maliyet artışları yüzde 14.03’lük tüketici enflasyonunu önümüzdeki devirde yükseltecektir. Lakin, 19 Kasım tarihli Para Siyaseti Konseyi toplantısı öncesinde nispeten istikrarlı bir görünüme kavuşan kur görüntüsünün geçmişten enflasyona ivme kazandıran tesirleri de şimdi bitmedi. 21 Ekim’de 7.81 olan Dolar kurunun 6 Kasım’da 8.51’e ulaştığını unutmayalım. Ayrıyeten, Haziran başından Temmuz sonuna kadar 6.84-6.87 aralığında seyreden bir Dolar kurunun 21 Ekim’e kadar da tertipli olarak yükselip 7.81’e ulaştığını da belirtelim. Münasebetiyle, kurdaki bu sürecin enflasyonun içine geçmesi ve üretici cephesindeki enflasyonun tüketici cephesine yansımasıyla tüketici enflasyonunda yüzde 14.03’ün üzerine çıkan bir enflasyonu göreceğimizi rahatlıkla tabir edebiliriz. Buradan da şu değerli sonuç çıkıyor: enflasyonun temelindeki yapısal sorunu çözmeden enflasyonu kalıcı olarak düşürmek mümkün değil. Ayrıyeten, para siyaseti araçlarının teknik dizaynındaki ve kullanımlarındaki zamanlama yanlışları hem kurda gereği olmayan ataklar, hem de gereği olmayan bir boyutta yüksek enflasyon ve faiz ile karşı karşıya bıraktı Türkiye’yi.
Bu noktada, iktisadın çok temel bir kuralından kelam etmeden geçemeyiz. Bir ülkede yabancı sermaye girişleri ve çıkışları hür ise hem kuru, hem de faizi eş anlı olarak denetim edemezsiniz. Bu, imkansızdır ki kuralın iktisattaki ismi da imkansız üçlemedir. Türkiye, eş anlı olarak kuru ve faizi denetim etmeyi denedi ve iktisadın bu temel kuralı gereği olmadı.
MERKEZ BANKASI ARAÇ BAĞIMSIZLIĞINI KULLANMALI
– Son yazınızda “Kur, enflasyon ve faiz yalnızca kur, enflasyon ve faizden ibaret değil. Mevcut gidişata son vermek için para siyasetinde inanç şart” diyorsunuz, bu denklemi biraz açar mısınız, para siyasetine inanç nasıl sağlanacak?
Para siyasetinde itimat oluşması için öncelikle enflasyon-faiz ortasındaki sebep sonuç alakasının artık tartışılmaması gerekiyor. Bu ilişkiyi Türkiye nisandan temmuza kadar süren nakdî genişleme ve buna eşlik eden kredi genişlemesi sürecinde çok net olarak test etti ve ispatladı. Konut piyasasını ele alalım. Bol ölçüde konut kredisinin düşürülmüş faiz oranlarıyla arz edilmesi sonucunda yüksek ölçülü bir kredi kullanımı ve faizi düşük kredinin canlandırdığı konut talebi kelam konusu oldu. Konut kredisi ölçüsündeki artışla bir arada artan konut talebi, konut fiyatlarını çok yüksek oranlı olarak artırdı. Yani, düşen faizle bir arada fiyatlar yükseldi. Para siyasetinin, enflasyonu dikkate alarak faiz oranını belirlemesi gerekiyor. Türkiye, Ocak 2014’te, 2018 sonrasında kur şoklarına daima gecikmeli ve çok sert faiz artırımlarıyla reaksiyon verdi. Yani, bir evvelki sorunun yanıtında kurduğum son cümleyi burada yineleme gereksinimi hissediyorum.
Merkez Bankası’nın araç bağımsızlığını kullanarak piyasadaki karar alıcıların kolay anlayabileceği bir faiz yapısını oluşturarak hakikat vakitte iktisadın kurallarına uygun olarak yanlışsız para siyaseti aracını kullanması gerekiyor. 19 Kasım’daki Para Siyaseti Şurası toplantısı kararı gerçek aracı yanlışsız kullanmak konusunda gerçek bir ileti verdi. Para siyasetine itimadın geri gelmesi koşul ve bunun gerçekleşmesi için yanlışsız adımların her ay yapılan toplantılarda atılmaya devam etmesi gerekiyor. Atıfta bulunduğunuz yazımda, kur, enflasyon ve faizin gerisinde tüm iktisat siyasetleri idaresinin ideolojisi olduğunu ve merkez bankasının da bu idare ideolojisinin çok değerli bir noktasında bulunduğunu vurgulamak istedim.
HER ŞEYİN SORUMLUSU TEK BAŞINA KUR DEĞİL
– Türkiye’de kriz yalnızca döviz kuruna endeksleniyor, hakikaten her şeyin sorumlusu kur mu?
Her şeyin sorumlusu elbette tek başına kur değil. Lakin kur, enflasyonda yaşanan sorunun sebebi olduğu üzere, pek çok farklı içerikli sorunun da yarattığı bir sonuç. Türkiye, yüksek büyüme suratları kaydetmek gayesiyle yıllar evvel yüksek faiz ve yabancı para üniteleri karşısında izafi olarak bedelli Türk Lirası ortamı yaratarak üretim yapısında kısa vadeli sermayeye bağımlı bir durum yarattı. Yüksek faiz ortamı Türkiye’ye kısa vadeli sermayenin, yani portföy yatırımlarının ilgi göstermesi sonucunu beraberinde getirdi. 1980’lerle bir arada dünyada da finans kapitalin giderek güçlenmesi ve memleketler arası mobilite kazanması globalleşmenin kıymetli bir ögesi olarak görüldü. O devrin global boyutta hakim bir piyasa anlayışı idi bu. Türkiye’ye yüksek faiz ortamında daima giren kısa vadeli yabancı sermaye, kuru düşürerek Türk Lirası’nı bedelli kıldı. Güçlü Türk Lirası, endüstrileşmede ilerleme sağlamak ve üretimde kaliteli çeşitlilik sağlamak yerine ithalat yaparak yalnızca montaj sanayi yüklü bir üretim yapısı yarattı. Montaj yüklü bir sanayi yapısı ise düşük katma pahalı üretim yapılması sonucunu yarattı. Kısa vadeli yabancı sermayeye dayalı bir dış finansman ile uzun vadeli projeler (otoyol, baraj inşaatları üzere alt yapı yatırımları) yürütülünce, kısa vadeli sermayenin daima Türkiye’de var olması bir mecburiyete dönüştü. Paranın kullanımındaki vade ile bu kullanımın kaynağının (finansmanın) vadesinin uyumsuzluğu finansal idare prensipleri açısından çok riskli bir durum arz eder. Öteki bir tabirle, uzun vadeli projelerin kaynağı kısa vadeli ise, o kısa vadeli kaynağı daima çekmek zorunda kalırsınız. Hasebiyle üretimde dışa bağımlılık kurda hassasiyet yaratarak potansiyel bir enflasyonist baskı oluştururken, kelam konusu hassasiyetin aksilikle sonuçlanabilecek ögesini kısa vadeli yabancı sermaye oluşturuyordu. Zira, yabancı sermaye rastgele bir nedenle ülkeden çıkmaya başladığı anda kur yükseliyordu. Münasebetiyle, kur konusunda çok sayıda değişkenin iç içe olduğu sebep ve sonuç bağlantıları yumağı kelam konusu.
KALKINMAYI PLANLAMAK KURAL
– Türkiye iktisadı koronavirüse karşı alınan önlemlerin gevşetildiği ve bankaların ekonomiyi canlandırmak için düşük faizli kredi dağıttığı 2020 yılının üçüncü çeyreğinde yüzde 6.7 büyüdü. Bu övünülecek bir büyüme mi, Türkiye’nin asıl büyüme modeli hangi temeller üzerine inşa edilmeli?
Öncelikle, bir evvelki çeyrekte yüzde 9.9 oranında küçülmüş bir iktisat vardı. yüzde 6.7’lik büyümede bir evvelki çeyrekten devralınan baz tesiri var. Yani, bir evvelki gerçekleşme ne kadar düşük olursa, bir sonraki devirde de oransal olarak değerli bir oransal sıçrama gerçekleşir. Yani, matematiksel bir gerçek var öncelikle. Baz tesirinin ötesinde, bu türlü bir büyümenin gerisinde Nisan ayından itibaren uygulanan nakdî genişleme ve kredi büyümesi var. Ayrıyeten, yaz aylarının başlarında ilan edilen olağanlaşma süreci nedeniyle salgın sürecinin kapanma tedbirlerinin kalıcı olarak bitiyor olduğu istikametinde toplumda oluşan algı var. Bu tesirlerle tüketimin başı çektiği bir büyüme oranı ile karşı karşıya kalındı.
Yılın 3. çeyreğinde dünyanın büyüme kaydeden birkaç ülkesinden biri Türkiye oldu. Yıllık bazda yüzde 6.7’lik bir büyüme oranı, tıpkı çeyrekte yüzde 4.9 oranında büyüyen Çin’in de üzerindedir. 3. çeyrekte, dünyada büyüme kaydeden az sayıdaki ülkeden öbürleri şunlar: Tayvan (yüzde 3.9), Vietnam (yüzde 2.1) ve Litvanya (yüzde 0.1). Lakin, bu büyümenin yarattığı maliyetler kelam konusu. Enflasyondaki yükseliş bu maliyetlerden biri. Artan talep, fiyatların artışını hızlandırdı. Ayrıyeten, bu söyleşide daima vurgu yaptığım sanayi yapısı nedeniyle bu yüksek büyümenin tetiklediği ithalat artışı var. 2020’nin çok özel şartlarında bu büyümeyi finanse etmesi beklenen turizm gelirleri son derece zayıf. Merkez bankasının kusurlu para siyaseti yönetmiş olması nedeniyle yabancı sermayenin Türkiye’den çıkış yaptığını da gözlemledik. Ayrıyeten, merkez bankasının iktisadın en temel kurallarından birinin dışına çıkarak kuru denetim altında tutmak hedefiyle piyasaya yabancı para arz ederek ağır döviz rezervi kaybına uğradığını da biliyoruz. Maliyetleri ağır olan yüzde 6.7’lik bir büyümenin sürdürülebilir olmadığını söylemek mümkün.
Türkiye’nin sürdürülebilir bir büyüme modeli yaratabilmesi için kalkınmayı planlıyor olması gerekir. Enflasyonun yapısal nedenlerini zayıflatmak, dış ticaret açığı sıkıntısını hafifletmek, sürdürülebilir ve istikrarlı bir büyüme ortamı yaratmak üzere maksatlara ulaşmak için kalkınmayı planlamak gerekiyor. Büyüme ve kalkınma, birbiriyle güçlü ilgileri olan fakat değerli kavramsal farklılıklar içeren kavramlar.
BİRLİKTE İŞ YAPMA KÜLTÜRÜMÜZ YOK
– Sizce şu anda Türkiye’nin en can yakıcı sıkıntıları nelerdir?
Türkiye’nin her an yaşadığı ancak kuşaklar uzunluğu devam eden en can yakıcı sorunu ortak akılla rastgele bir mevzuda organize olamamak ve birlikte bir iş başarma kültürüne sahip olamamak. Bunu yalnızca iktisat ile hudutlu tutmuyorum. Toplumsal alanın her noktası için geçerli bu müşahedem. Her devrin kendine mahsus öne çıkan sorunlarının kökünde bu konsensüs üretememe sorunu yatıyor. Bugün yaşanan kutuplaşma ile bu durum daha da derinleşti. Bugünün en can yakıcı aktüel sorunu işsizlik ve ülkenin geleceğini temsil eden gençler için giderek artan gelecek tasası. Bilimsel niyetin ve metotlarının temel alındığı eğitim ortamı ve kültüründen uzaklaşılmış olması da Türkiye’nin kalkınması ve yaşaması gereken yapısal dönüşümün karşısında en büyük mahzur olarak karşımıza çıkıyor.
İKTİSAT RASYONEL SİYASETLE YÖNETİLMİYOR
– İçinde bulunduğumuz ekonomik krizi kabullenmeyip, ‘dönüşüm’ olarak nitelendiren bir söyleme kelam konusu. Sizce Türkiye iktisadı rasyonel bir siyaset ile yönetiliyor mu?
Türkiye iktisadının çok uzun yıllardır rasyonel bir siyaset ile yönetildiğine tanıklık etmedim. Yalnızca piyasa konuşacak olursak, anlık, haftalık, aylık piyasa istikrarlarıyla bireyler ve firmalar tatmin edici ekonomik çıkarlar elde edebilirler. Bu türlü bir durum, kısa vadede piyasalarda işlerin iyi gittiği algısı yaratabilir lakin ekonomiyi yönetmekten kelam ediyorsak, uzun vadeli bir bakış açısıyla daima kalkınmayı öne çıkaran toplumsal bir bakış açısıyla iktisada form vermek durumundayız. Türkiye, evvelki soruların karşılıklarında değindiğim üzere, kısa vadeli bakış açılarıyla büyümeye ehemmiyet verdi. Bu bakış açısı, toplumda karşılık buluyor zira. Lakin, uzun vadede daima kalkınmak zorundasınız. Bu kalkınmaya süreklilik kazandırmak için çok iyi geliştirilmiş bir eğitim sistemi lazım. Maddelerin daha fazla tabir özgürlüğünü destekleyici tüzel bir kimliğe kavuşması lazım. Tartışmak, konuşmak, fikir üretmek yeni fikirlerin üretilmesine yardımcı olur. Fakat, hengame etmeden, demokratik bir kültürle. Yani, kültürel olarak dönüşmek gerekiyor. Ortak akıl, konsensüs, birlikte bir iş üretmek, tartışmak üzere kavramlar iktisatla iç içe. Dönüşmek denince, bu kavramlar varsa, çabucak dönüşmeye başlayalım. Dönüşmek çok önemli bir felsefi değişim barındırıyor. Kastedilen bu mu? Bilmiyorum. İktisat kavramında piyasa dışında çok fazla sayıda değişken var. Ekonomiyi yalnızca piyasadan ibaret görmek son derece sığ ve iktisadın uzun vadeli sıkıntılarını göz gerisi eden bir yaklaşımdır. İktisatta dönüşmek için çok fakat çok geniş bakış açılarına ve perspektiflere gereksinim var.
ÇOK YANLIŞ SİSTEMLER UYGULANDI
– Bireyleri değiştirmekle ekonomiyi düzlüğe çıkarmak mümkün mü, Merkez Bankası’nın rezervleri bu halde geri kazanılır mı, Türkiye iktisadı için iş işten geçti mi? Piyasanın ana beklentisi ne?
Cumhuriyet
