Ricardo StuckertKabileler bazen jenerasyonlar boyunca dış dünyayla temas kurmuyor.
Brezilya’nın kuzeybatısındaki Rondonia eyaletinde, yerlilerin korunması için yürüttüğü çalışmalarla tanınan Rieli Franciscato, bir Amazon yerlisi tarafından okla vurularak hayatını yitirdi. Franciscato’nun vefatı Amazon ormanlarında artan gerginliğin de bir örneği.
35 yaşındaki Moises Kampe’nin 9 Eylül’e ait en net anısı, duyduğu bir sesti.
Dehşetli bir şeyin gerçekleştiğini fark etmeden çabucak evvel bir çarpma sesi duydu.
Kampe’nin müdürü olan, yerlilerin korunması için çalışmalarıyla tanınan Rieli Franciscato, göğsünden okla vurulmuş, yerde hareketsiz yatıyordu. Dakikalar sonra gittiği lokal bir hastanede, öldüğü söylenecekti.
Oku atanlar, Brezilya’nın Seringueiras kasabasından dış dünyayla teması olmayan bir kabilenin üyeleriydi.
Seringueiras, Brezilya’nın Amazon yağmur ormanlarıyla iç içe geçen dokuz eyaletinden biri olan Rondonia’da 13 bine yakın nüfuslu küçük bir kasaba.
Kasabaya en yakın kent merkezi olan Porto Velho, 500 kilometre uzaklıkta.
Bölgede yaşayan dokuz farklı kabile olduğu, beşinin dış dünyayla teması olmadığı biliniyor. Yerli halka verilen isimle birebir olmak üzere, bu bölge Uru-Eu-Wau-Wau olarak isimlendiriliyor.
Tecrit
Franciscato, Brezilya hükümetinin yerlilere ait çalışmalar yapan Funai isimli kurumu için çalışıyordu ve yerleşim yerlerinin yakınındaki bir yerli kümesini takip ediyordu.
Misyonu, bu küme üzere toplulukları incelemek ve korumak olan bir çalışma koluna liderlik ediyordu.
BBC’ye konuşan Kampe, “Oradaki yerliler tahminen de hiçbir vakit Rieli’nin Brezilya’da yerli haklarının en büyük savucusu olduğunu bilmeyecek” diyor.
ABD ve Meksika’da farklı olarak, Brezilya ve başka Güney Amerika ülkelerinde dış dünyayla teması olmaya yerli kümelerin sayısı bir oldukça fazla. Bu kabileler yaşadıkları bölgede hakim olan toplumla barışçıl bir irtibata sahip değil.
FunaiRieli Franciscato, Brezilya’nın yerli haklarına ait önde gelen uzmanları ortasındaydı.Dünyada bu kümelerden 100 kadar olduğu sanılıyor. Yarısından fazlası Amazon bölgesinde.
Komşularıyla ve dünyayla devamlılık arz eden bir temasları olmadan yaşıyorlar.
Haklarında çok az şey biliniyor. Nüfusları ve konuştukları lisan dahi tam olarak bilinmiyor.
Kestirim etmek bile mümkün değil zira Brezilya’da bilinen 305 yerli küme ve 274 farklı lisan bulunuyor.
Rieli Franciscato’yu öldüren küme hakkında da elde çok fazla bilgi yok. Funai, bu kümesi, “Cautario Irmağı ile teması kesilenlerden bir tanesi” olarak tanımlıyor.
Ricardo StuckertAmazon ormanlarında dünyayla temas kurmayan kabilelerin yarısından birçok barınıyor.Seringueiras’ta Rieli’nin karşılaştığı yerlilerin daha evvelce dış dünyayla kurdukları temasa dair berbat anılara sahip olması maalesef ki çok yüksek bir ihtimal.
Moises Kampe, “Yerliler her vakit avcılar, ormancılar ve çiftçiler tarafından taciz ediliyor. Kimlerin onlar için tehdit oluşturduğunu anlamalarının hiçbir yolu yok. Bizi gördüler ve saldırgan olduğumuzu düşündüler. Bu olanlardan ötürü onları suçlayamayız” diyor.
Soylarının tükenmesi riski
Kampe’nin kelamları abartı içermiyor.
Survival International üzere yerli haklarını savunan kümelerden uzmanlar, Amazon ormanlarının tahrip edilmesinin dış dünyayla teması olmayan birçok kabileyi, soylarının tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya bırakmış.
Ömür alanlarını istila edenlerle karşı karşıya gelmeleri, bu kümelerin yüzleştiği en büyük tehdit.
“Çukurların Adamı”
“Çukurların Adamı” hadisesi akla gelen üzücü bir örnek.
Bu, 1996’dan bu yana, dış dünyayla teması olmayan bir kabilenin geride kalan tek üyesine Brezilya’da medyanın ve yetkililerin taktığı bir lakap.
Hangi lisanı konuştuğu bilinmeyen bu adam, lakabını, hayvanları tuzağa düşürmek için çukur açmaktaki tekniğine borçlu.
Bu kümelerin karşılaştığı tehditlerden biri, hayat alanlarının tahrip edilmesi. Bu, onların besin bulmalarını zorlaştırıyor.
FunaiKabilesinin hayatta kalan tek üyesi, “çukurların adamı”, 2018 yılında görüntülendi.İzole bir ömür sürmeleriyle bilinen Mashco-Piro kabilesi, 2014’ten bu yana birçok kere kendi bölgelerinin dışına çıktı. Bu gezintilerinden birinde, tmel besin kaynaklarından olan yaban domuzlarının neden kaybolduğunu sordular.
Survival International’dan uzman araştırmacı Sarah Shenker, “Dış dünyayla teması olmayan kabileler gezegendeki en savunmasız insanlar” diyor ve ekliyor: “Amazon’daki tüm yerli insan nüfusu uçurumun kenarına itiliyor.”
Anlatılan öyküler
Moises Kampe, şahsen yerli kümelerden gelen bir Brezilyalı.
Soyadı, kabilesinin isminden geliyor. Kampe kabilesi uzun mühlet evvel toplumun geri kalanıyla bütünleşti.
Family albumMoises Kampe, Rieli Franciscato öldürüldüğünde ona eşlik ediyordu.Kampe, Whatsapp aracılığıyla BBC’ye yaptığı açıklamada, akıcı bir Portekizce ile Rieli Franciscato’nun vefatını anlattı.
Büyükannesi ve büyükbabasının anlattığı “hala ormanda yaşayan beşerlerle ilgili” kıssaları dinleyerek büyütülmüş Kampe.
Toplumla bütünleştikten sonra yaşadıkları ortasında hayal kırıklığı da var. Yerli halka mensup Brezilyalılar sosyo-ekonomik sıkıntılardan orantısız biçimde etkileniyor.
2010’daki son nüfus sayımında, 209 milyonluk Brezilya nüfusunun sırf 900 binini teşkil eden yerlilerin neredeyse yüzde 20’sinin çok fakir yaşadığı ortaya çıktı.
Tüm Brezilya nüfusu içerisinde çok fakir insanların oranı yüzde 6.
“Temassızlık” prensibi
Kampe’ye nazaran “dış dünyayla teması olmayan” kabilelerin hayatı hala çok gizemli. Kampe onlardan biriyle hiç karşılaşmadığını söylüyor. Hatta müdürü olan Rieli’nin vefatına neden olan ok bile ağaçların ortasından geldi ve kimse ortada yoktu.
Bu gizemin sürmesinin nedeni, 1980’lerin sonlarından itibaren Funai isimli kurumun “temassızlık” prensibi gütmesi. Evvelki on yıllar boyunca rehber eşliğinde bu kabilelerle temas kuruluyordu.
Getty ImagesSydney Possuelo Brezilya’da yerli hayatının önde gelen uzmanlarından.Funai’nin eski lideri Sydney Possuelo, BBC ile yaptığı manzaralı görüşmede, “Öncelikle, onlara çok yakın olmamız bile bu beşerler için çok büyük tehlike yaratabilir. Lakin asıl sıkıntı, bu insanların ömür formuna müdahale etme hakkımızın olmaması” diyor.
80 yaşındaki Possuelo, Brezilya’daki en meşhur “sertanista” olarak biliniyor. Sertanista sözü, antropolog, maceracı ve hak savunucusunun bileşimini teşkil eden yerli hayat uzmanlarına verilen bir isim.
Daha evvelden Possuelo, bilinmeyen kabilelerden yedi adedinin birinci sefer keşfediliği seyahatlerde yer almış. Lakin Possuelo birebir vakitte, bu kabilelerle kurulan temasın kurallarını değiştiren kişi olarak biliniyor.
Ana prensip, yerlilerin, bölgeleriyle ve davranışlarıyla ilgili mümkün olan en çok bilgiyi edinmek üzere izlenmeleri. Lakin temas kurmak, bu istek karşı taraftan gelmediği sürece yasak.
Getty Imagesİzole yaşayan kabilelerle temas kurmak, 1980’lerin sonlarına yanlışsız yasaklandı.“Eğer onları hakikaten korumak istiyorsak, varolmalarına müsaade vermeliyiz” diyen Possuelo, “16. yüzyılda Avrupalılar gelmeden evvel ataları nasıl yaşıyorsa o denli yaşayan şahıslarla temas kurmakla övünme durumunu büyük oranda bitirdik” yorumunu yapıyor.
İstisnalardan biri, geride balta ve pala üzere araçlar bırakmak. Bunlar avlanmaya ve küçük ölçekli tarıma dayalı kabileler için epey kullanışlı armağanlar.
Possuelo, “Temas kurmak çok ender olarak bu yerli halklara yarar sağlıyor. Her seferinde kültürlerinden bir şeyler yitiriyorlar” diyor.
1979 yılında bir Amazon kabilesine yönelik araştırmalar sırasında Possuelo’nun da gözlemlediği üzere, kolay bir nezle bile bu kümeler ortasında süratle yayılıp öldürücü olabiliyor zira birçok hastalıkla sistemli olarak temasları ve münasebetiyle bağışıklıkları bulunmuyor.
Getty Imagesİzole yaşayan kabileler, bazen kolay bir nezleyle bile kısa vakit içerisinde ölümcül hastalıklar yaşayabiliyor.“1979’daki seyahatimiz beni, dış dünyayla teması olmayan kabileler konusundaki yordamımızı büsbütün değiştirmeye yöneltti” diyen Pessuelo, “Bütün tedbirleri almış olmamıza karşın kimileri enfekte oldu ve bazıları 24 saati geçmeden hayatını yitirdi” diyor.
Covid-19 salgını nedeniyle bu örnek çok daha değerli hale geldi.
Teması olmayan kabileleri müdafaayı destekleyen bir öbür argüman ise, birçok çalışmanın ortaya koyduğu üzere, yerlilerin yaşadığı bölgelerin Amazon’da ağaç tahribatının en az yaşandığı bölgeler olması.
Survival International’dan Sarah Shencker, “Doğanın gerçek koruyucuları onlar” diyor:
“Korumak konusunda gerçek uzmanlar onlar. Bu onların hayatı. Gezegenin bir bütün olarak iyiliğine katkı koyuyorlar.”
Düşmanca idare
Öte yandan Brezilya’nın 2019’da misyona gelen çok sağcı lideri Jair Balsonaro, Amazon’un ticari olarak işletilmesine dayanağını açık halde duyuru etti.
Bu siyaset, yerlilerin hayat alanlarını da kapsıyor.
Bolsanora misyona geldiğinden beri, yerli haklarını savunan kümeler, kırsal alanda yerlilerin dahil olduğu çatışmaların sayısında artış olduğunu bildiriyor.
Getty ImagesBolsonaro’nun siyasetleri ormanları yok eden ticari etrafları cesaretlendiriyor.Brezilya başkanı, misyonda olduğu sürece yeni bir muhafaza alanına müsaade vermeyeceğini de temin ediyor.
Bolsanaro hükümeti, yerlilerin hayat alanlarıyla ilgili kararların Tarım Bakanlığı’na devranını de gündeme aldı fakat lakin bu karar Yüksek Duruşma’ya takıldı.
Öbür bir tartışmalı karar, Funai’nin teması olmayan kabilelerle ilgili departmanının başına eski bir Hristiyan misyoner olan Ricardo Lopes Dias’ı getirmek oldu. Dias, yerlileri Hristiyanlığa kazandırmayı hedefleyen ve tartışmalara neden olan Amerikan dayanaklı bir programın modülü olarak Amazon’da vazife yapıyordu.
Brezilya meclisinin tek yerli milletvekili Joeina Wapixana, BBC’ye yaptığı açıklamada, “Teması olmayan kabilelerin korunmaya muhtaçlığı var, yeni bir kolonileştirme sürecine değil” yorumunu yapmıştı.
“Ormanda bir yanlışlık yaşanmış olmalı”
Rieli Franciscato, ömrünü yitirdiği yerin yakınındaki Seringueiras’ta çok tanınan bir kişiydi.
FunaiYerlilerin hayat alanlarının girişindeki tabelada kurşun izleri görülüyor.Çiftçilerle yerliler ortasında barışçıl bir irtibat olması için teşebbüsleri nedeniyle ona dostça davranılıyordu.
18 yaşındaki Dhuliana Pereira’nın ebeveynleri de Rieli’nin arkadaşlarıydı. Aile, muhafaza alanının hududunda küçük bir çiftliğin de sahibi.
Dhuliana, hadisenin yaşandığı 9 Eylül günü çiftliğin yakınlarında bir yerli kümenin dolaştığını gördü.
BBC’ye konuşan Dhuliana, “Ailem 25 yıldır burada yaşamasına karşın hiçbir vakit izole olmuş yerlileri görmemiş” diyor.
Dhuliana, gitmeleri için yerlilere gerçek bağırdıklarını, öteki insanların onlarla karşı karşıya gelip gelmeyeceklerini bilmediklerini anlatıyor.
Dhuliana Pereira18 yaşındaki Dhuliana Pereira, ailesinin çiftliğinde çalışıyor.Rieli’nin mevti Dhuliana’yı çok sarsmış zira yetkilileri harekete geçiren kendisi ve babasıymış. Fakat bundan sonra yaşanabilecekler için daha çok endişeleniyor.
Lokal yöneticiler, insanlardan yerlileri görmeleri durumunda uzak durmalarını istedi. Yetkililer, Brezilya maddelerine nazaran, uzmanı öldüren kişinin şayet temas kurulmayan yerli bir kümeye üyeyse cezai ehliyeti bulunmuyor.
18 yaşındaki Dhuliana, “Yerliler buraya geldiğine nazaran ormanda bir yanlışlık yaşanmış olmalı. Lakin birtakım komşularımız bunu mülklerinin istila edilmesi olarak görüyor” diyor ve soruyor:
“Yerliler gelmeye devam ederse beşerler ne yapacak?”
İşte Rieli Franciscato, yerlilerin haklarının destekçisi olarak, bir tansiyonun çıkmamasını sağlamak için uğraşırken ömrünü yitirdi.
Cumhuriyet
