Çağdaş Türk fotoğrafının öncülerinden; ressam, karikatürist, muharrir ve sinema direktörü Abidin Dino, bugün yaş gününde anılıyor. Türk fotoğraf tarihinde D Kümesi ve Yeniler Kümesi isimleriyle anılan sanat topluluklarının öncülerinden olan; Türkiye’nin yanı sıra Fransa, Cezayir, ABD üzere ülkelerde stantlar açan ve “Fransa Plastik Sanatlar Birliği Onursal Başkanlığı”, “New York Dünya Sanat Standı Danışmanlığı” üzere misyonlar üstlenen Dino, yalnızca fotoğraf alanında değil, sanatın çabucak hemen her alanında sergilediği çok taraflı kişiliğiyle de biliniyor.
“SEN MUTLULUĞUN FOTOĞRAFINI YAPABİLİR MİSİN ABİDİN?”
Sol görüşlü bir aydın olan Dino, siyasi niyetleri nedeniyle bir mühlet Türkiye’de sürgünde yaşadıktan sonra 1952’den itibaren ömrünü Paris’te sürdürdü. Bu devirde gurbette olan bir diğer usta şair Nazım Hikmet’le olan dostluğunu Paris’te devam ettirdi. Bu iki arkadaşın sohbetleri ortasında yer alan “Sen mutluluğun fotoğrafını yapabilir misin Abidin?” sorusu, bugüne kadar ulaşmayı başardı. Dino, Nazım Hikmet’in bu sorusuna “Mutluluğun resmi” şiiriyle karşılık vermişti.
Şair, Arif Dino’nun kardeşi, müellif Güzin Dino’nun eşi olan Abidin Dino, tıpkı vakitte Beşiktaş kulübü tarafından efsane futbolcular ortasında gösterilen ünlü kaleci Sabri Dino’nun da amcasıydı.
ABİDİN DİNO KİMDİR?
Abidin Dino, 23 Mart 1913’te İstanbul’da doğdu. Divân-ı Muhasebât Müdürü Rasih Beyefendi ile müzik ve edebiyatla ilgili bir hanım olan Saffet Hanım’ın oğlu olan Abidin, ailenin beşinci çocuğuydu. Doğduğu yıl ailesi Cenevre’ye, akabinde Fransa’ya yerleştiğinden çocukluğu Avrupa’da geçti. 1925’te ailesiyle birlikte İstanbul’a döndü. Robert Kolej’de tahsil görmeye başladı. Evvel babasının ve akabinde annesinin vefatından sonra sanata olan ilgisinin ağır basması nedeniyle tahsilini yarıda bıraktı ve ağabeyi şair Arif Dino’nun dayanağıyla fotoğraf, karikatür ve yazı alanında kendini geliştirmeye başladı.
NAZIM HİKMET’İN KİTAPLARINI RESMETTİ
Birinci çizimleri Yarın gazetesinde, birinci yazıları Artist mecmuasında 1930’lu yılların başında yayımlandı. Bu yıllarda Nâzım Hikmet’in Sesini Kaybeden Kent (1931) ve Bir Meyyit Konutu (1932) isimli kitaplarına kapak desenleri de çizdi ve kendini çok genç yaşta “ressam” olarak kabul ettirdi. Halkın Dostu Gazetesi’nde yayımlanan Atatürk’ü bahis alan, çizgilerle süslü röportajı ile Atatürk’ün de beğenisini kazandı.
1933 yılında “D Grubu” isimli sanat kümesinin kurucuları ortasında yer aldı. Bu kümenin hedefi, memlekette sanatın gelişmesini ve yayılmasını sağlamak, fikir yanı ağır basan fotoğraflar yaparak, batıdaki çağdaş akımlarla uzunluk ölçüşecek yenilikler getirmekti.
SİNEMA TAHSİLİ İÇİN SSCB’YE GİTTİ
Tıpkı yıl Türkiye’nin Kalbi Ankara isimli belgesel sineması çekmek için Türkiye’ye gelen Sovyetler Birliği’nin ünlü direktörlerinden Sergey Yutkeviç bir stantta fotoğraflarını görüp beğendi. Yutkeviç’in sinemasını izleyen Atatürk, kendisinden bir Türk gencini yetiştirmesine imkan olup olmadığını sormuştu. Böylelikle Yutkeviç, Dino’dan dekoratör ve ressam olarak çalışmak üzere kendisiyle SSCB’ye gelmesini istedi. Dino, 1934 yılında sinema tahsili görmek üzere SSCB’ye gitti ve üç yıl kaldı. Üç yıl boyunca Leningrad’da Eisenstein ve Yutkeviç’in yanında makyajdan dekora, rejiden senaryoya tüm taraflarıyla sinema eğitimi aldı. Yutkeviç’in yönettiği “Madenciler” sinemasında çalıştı. Bu devirde sol fikirlerle tanıştı. 1937’de II. Dünya Savaşı nedeniyle Sovyetler Birliği tüm yabancı öğrencileri ülkelerine geri gönderme kararı alınca Leningrad’dan ayrılmak zorunda kaldı.
PARİS’TE PICASSO ÜZERE İSİMLERLE DOSTLUK KURDU
Dino, Sovyetler Birliği’nden sonra Londra’ya ve oradan da Paris’e gitti. İspanya’daki iç savaşta Cumhuriyetçiler safındaki memleketler arası istekli tugaylar bünyesinde savaşmak için Paris ofisine başvurduysa da, cumhuriyetçiler açıkça kaybetmek üzere olduğundan kabul edilmedi. 1937’de yerleştiği Paris’te ressam ve dekoratör olarak sinema çekim çalışmalarında bulundu. Gertrude Stein, Tristan Tzara, Eisenstein, Andre Malraux ve Pablo Picasso üzere periyodun önde gelen sanatkarlarıyla dostluklar kurdu.
TÜRKİYE’YE DÖNÜŞÜ
Abidin Dino 1939’da Türkiye’ye döndü, 1941’de arkadaşlarıyla Yeniler Grubu’nu oluşturdu. Kümenin açtığı ve liman etrafındaki balıkçıları husus alan stant, büyük ilgi uyandırdı. Dino, çizgi ve desenlerin ön plana çıktığı fotoğraflarında personel ve köylü tiplerini özgün bir üslupla işledi. Başlangıçta Picasso’nun tesirinde kalan sanatçı, daha sonraları yapıtlarında özgün ve mahallî bir senteze ulaştı. Çeşitli mecmualarda çizgi ve yazılarıyla halktan yana, gerçekçi bir sanat görüşünü savundu. Birinci sayısı 18 Kasım 1938’de çıkan S.E.S (Sanat, Edebiyat, Sosyoloji) isimli mecmuanın çıkmasına büyük katkı veren sanatçı, bu mecmuanın kapanmasından sonra pek çok öteki mecmua çıkardı. Hedefi, faşizm ile gayrette mümkün olduğunca çok kişiyi harekete geçirmekti. Türkiye Komünist Partisi’nin kıymetli üyelerinden birisi oldu.
SÜRGÜNDE GEÇEN YILLARI
Liman Standı’nın açıldığı 1941 yılında Abidin Dino, siyasi nedenlerle evvel Mecitözü’ne (Çorum), sonra Adana’ya sürgüne gönderildi. Adana’da Türk Kelamı gazetesini yönetti. Kel isimli bir oyun yazdı, lakin oyun çabucak toplatıldı. Çukurova’nın pamuk personellerini mevzu alan fotoğraflar yaptı ve heykel ile ilgilenmeye başladı. 1943 yılında müellif ve dilbilimci Güzin Dikel ile evlendi. Sürgün sona erince İstanbul’a döndü. 1950’de Çingeneler isimli sinemanın senaryosunu yazdı, senaryo yasaklandı.
PARİS’E YERLEŞMESİ
Dino, 1952’de yurt dışına çıkış yasağı kalkınca kesin olarak Paris’e yerleşti. 1954’ten itibaren sekiz yıl boyunca Paris’teki Mayıs Salonu stantlarına katıldı. Fransa, Cezayir, Amerika üzere değişik ülkelerde stantlar açtı. Fransa Plastik Sanatlar Birliği onur başkanlığı New York Dünya Sanat Standı danışmanlığı üzere vazifelerde bulundu. “İşkence”, “Atom Korkusu”, “Savaş ve Barış”, “Çıplaklar”, “Dört Kent”, “Dağ-Deniz” üzere birçok yapıtı çeşitli galeri, müze ve koleksiyonlarda yer aldı.
1966’da yönettiği Dünya Futbol Kupası’nı husus alan “Gol” isimli belgesel sinemayla İngiliz Sinema ve Televizyon Sanatları Akademisi tarafından direktör Robert Joseph Flaherty anısına verilen belgesel sinema mükafatını aldı. 1968 öğrenci olayları sırasında Paris sokaklarında yürüyüşlere, toplantılara katıldı, sokaklardaki aktiflikleri çizdi. Türkiye’deki birinci şahsî standını 1969’da açarak Paris çalışmalarının bir kısmını gösterdi. 1979 yılında Fransız Plastik Sanatlar Birliği”nin Onursal Başkanlığı’na seçildi, 1989’da Fransız Kültür Bakanlığı’nın Sanat ve Edebiyat Altın Şövalye Nişanı ile ödüllendirildi.
Vakit zaman Türkiye’de ferdî stantlar açan Abidin Dino’nun stantları ortasında “Eller, Parmaklar, Acılar, Acayipler, Tedirginler, Domatesler” başlıklı standı (1984, İstanbul) ve “Bu Dünya Sergisi” (1987, İstanbul) vardır. El motiflerinden oluşan heykeli 1993’te Maçka’ya yerleştirildi. Birebir yıl, “Biçimden Öte” ve “Acıyı Çizmek” isimli kitaplarını yayımladı.
TİROİD KANSERİNDEN HAYATINI YİTİRDİ
Fikret Mualla, Hakkı Anlı, Remzi Raşa, Selim Turan, Avni Arbaş, Nejat İhtilal, Mübin Orhon ve Albert Bitran ile birlikte Paris Türk Ekolü pentür sanatkarlarından olan Abidin Dino’ya 1990’da tiroid kanseri teşhisi kondu. Sanatçı, 7 Aralık 1993 günü Paris’te hayatını yitirdi. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Aşiyan’daki aile mezarlığında toprağa verildi.
Sanatkarın 1995 yılında yapılan heykeli, bugün Kadıköy’deki Özgürlük Parkı’nda yer alıyor.
İKİ SANATÇI ORTASINDA UNUTULMAYAN SORU
Abidin Dino ve Nazım Hikmet Paris’te kaldıkları devirde dostluklarını ilerletti. Nazım Hikmet’in birçok şiirinde Dino’nun çizimlerinden yararlandığı ve iki sanatkarın gurbette sanat üzerine uzun sohbetler yaptığı biliniyor. Nazım, eşi Vera’ya için yazdığı “Saman Sarısı” isimli şiirinin içinde Abidin Dino’ya da davetlerde bulunur. Şiirin içinde yer alan “Sen mutluluğun fotoğrafını yapabilir misin Abidin?” sorusu ise bugüne kadar ulaşır. Abidin Dino ise Nazım Hikmet’in “Mutluluğun fotoğrafını yapabilir misin Abidin?” sorusuna fotoğrafla değil, tıpkı Nazım üzere şiirle karşılık verir ve “Mutluluğun Resmi” şiirini müellif.
İşte Abidin Dino’nun Nazım Hikmet’e cevaben kaleme aldığı “Mutluluğun Resmi” isimli şiir:
Kokusu buram buram tüten
Limanda simit satan çocuklar
Martıların telaşı farklı
Emekçiler gözler yolunu.
İnebilseydin o vapurdan
Ayağında Varna’nın tozu
Yüreğinde ince bir sızı.
Mavi gözlerinde yanıp tutuşan
hasretle kucaklayabilseydim
seninle, bir daha.
Davullar çalsa, zurnalar söyleseydi
Bağrımıza bassaydık seni Nazım,
Yapardım mutluluğun fotoğrafını
Başında delikanlı şapkan,
kolların sıvalı, arbedeye hazır
Bahriyeli adımlarla düşüp yola
Gidebilseydik Meserret Kahvesine,
Birinci karşılaştığımız yere
Ve bir acı kahvemi içseydin.
Anlatsaydık
o günlerden, geçmişten, gelecekten,
Ne günler biterdi,
Ne geceler…
Dinerdi tüm acılar seninle
Bir düş olurdu ayrılığımız, anılarda kalan.
Ve dolaşsaydık Türkiye’yi
bir baştan bir başa.
Yattığımız yerler müze olmuş,
Sürgün kentler cennet.
İşte o vakit Nazım,
Yapardım mutluluğun fotoğrafını
Buna da ne tuval yeterdi;
ne boya…
ABİDİN DİNO’NUN KALEME ALDIĞI ESERLER
Oyun: “Kel” (1944), “Kel- Verese” (1947)
Deneme: “Ölüm mü? Ne Buluş” (2004), “Eller” (2005)
Monografi: “Fikret Mualla” (1980), Ferit Edgü’nün hazırladığı “Kısa Hayat Öyküm” (1996)
Hikaye: Tekrar Ferit Edgü tarafından 2002’de hazırlanılan 1934 ve 1940 yılları ortasında yayınlanmış 5 hikayesi ile yayınlanmamış 3 kısa sinema hikayesinin yer aldığı “Yeditepe Öyküleri”
Anlatı: “Pera Palas” (1994), Ferit Edgü’nün yayına hazırladığı “Sinan” (1996) ve “Ne Hoş Çocukluktu” (2002), “Kızılbaş Günlerim” (2001)
Cumhuriyet
