Birinci kez Çin Devlet Lideri Şi Cinping’in 2016’daki Tahran ziyaretinde gündeme gelen 25 yılı içeren stratejik muahedenin detayları her ne kadar kamuoyuyla paylaşılmasa da yayımlanan genel taslağa nazaran, iki ülke ortasında “ekonomi, askeri, güvenlik, teknoloji ve enerji” alanlarında iş birliği öngörülüyor.
Kimi bölge uzmanları, kelam konusu mutabakatla İran’ın yaptırımların olumsuz tesirlerini azaltmaya çalıştığını, Çin’in de 2025 kalkınma projeksiyonu adımlarını hızlandırdığını savunurken kimileri ise bahsi geçen mutabakatla dış siyasette daralma yaşayan Tahran idaresinin Pekin ile güç istikrarı gözetmeksizin masaya oturduğunu ileri sürüyor.
Reformistlere yakınlığıyla bilinen İranlı siyaset uzmanı İstek Alicani, İran-Çin Kapsamlı İş Birliği Muahedesi’ni AA muhabirine kıymetlendirdi.
Alicani, “İran-Çin Kapsamlı İş Birliği Muahedesi, gerçekleşmesi mümkün gözükmeyen bir mutabakat. Farsçada bir atasözü var: ‘Sana köye giriş müsaadesi vermiyorlar, sen muhtarın meskenini soruyorsun’. İran-Çin Ticaret Odası birkaç gün evvel, son devirde iki ülke ticaret hacminin son 16 yılın en alt düzeyinde olduğunu bildirdi. Bunun nedeni, Çin’in menfaati gereği memleketler arası kurallara uymasıdır.” dedi.
“İRAN, ÇİN’DEKİ PETROL PARASINI DAHİ ALAMIYOR”
Tahran idaresinin ‘Uluslararası kara para aklama ve terörizmin finansmanı ile mücadele’ kuruluşu FATF (Mali Aksiyon Vazife Gücü) üyelik metnini imzalamaması nedeniyle memleketler arası bankalar aracılığıyla para transferi gerçekleştiremediğini hatırlatan Alicani, “İran, ABD yaptırımları nedeniyle Çin’deki 20 milyar dolar petrol parasını dahi alamıyor. Bu koşullarda kelam konusu muahede, dileklerin fihristi olmanın ötesine geçmeyecektir.” sözlerini kullandı.
İran’ın bu mutabakatla Batılı ülkelere, “Eğer bizimle çalışmazsanız, biz de Doğulu ülkelerle Rusya ve Çin’le çalışırız” bildirisi vermeyi hedeflediğini lisana getiren Alicani, Çin’in de ABD’deki Joe Biden hükümetine karşı siyasi hareket peşinde olduğunu belirtti.
“ÇİN İLE İRAN ORTASINDA GÜÇ İSTİKRARI KELAM KONUSU DEĞİL”
Alicani, şunları kaydetti:
“Çin, Birleşmiş Milletlerde (BM) İran aleyhine olan yasa tasarılarının oylamasında ya aleyhte ya da çekimser oy kullandı. Pekin idaresi, hiçbir vakit kendisini İran’ın müttefiki olarak konumlandırmadı. İran, müttefik durumunda Çin’in yanında görünmeye çalışıyor. Gerçek manada, ne Çin ne de Rusya İran’ın yanında durdu. İran Başkanı Ali Hamaney, ABD ve Avrupa zıtlığı nedeniyle çaresizce Doğu’ya dönme siyasetini uygulamak durumunda kaldı. Çin ile İran ortasında güç istikrarı kelam konusu değil.”
Çin’in Asya ve Afrika ülkeleriyle yaptığı mutabakatlarda çoklukla muhatap ülkeyi borçlandırma ve karşılığında o ülkenin kaynaklarından haraç mezat faydalanma siyaseti güttüğünü savunan Alicani, “İran, dış siyasette istikrarlı ilgiler kurmaya yönelik bir siyaset izleseydi, yalnız kalmaz ve Çin’e mahkum olmazdı. Çin inançlı olmayan bölgelerde yatırım yapmaz, İran şu an inançlı bir ülke değil.” formunda konuştu.
İranlı Milletlerarası Bağlantılar Uzmanı Dr. Seyyid Celal Sadatiyan ise İran’ın Batılı ülkelerle ortasının iyi olmadığı bu günlerde Çin’le iş birliği yapma gereksinimi duyduğunu söyledi.
Sadatiyan, “ABD’yle yaşanan sıkıntılar nedeniyle, Rusya ve Çin üzere Doğulu ülkelerle bağlarımız daha bariz hale geldi. BM üzere memleketler arası kurumlarda İran siyasetini desteklemeleri ve Batılı ülkelerin yaptırımlarına karşı muhtaçlığımız olan eserlerin temini konusunda yardımları nedeniyle Çin’le bağlarımız daha da güçlendi.” dedi.
ÇİN, EKONOMİK GÜCÜNÜ ARTTIRMAYI PLANLIYOR
“Anlaşmanın imzalanması için neden 5 yıl beklendi?” sorusunu ise Sadatiyan, şöyle yanıtladı:
“Eski ABD Lideri Donald Trump, İran’a yönelik ekonomik yaptırımları arttırınca, öbür ülkeleri de İran’la çalışmamaları konusunda tehdit etti. Çinliler bu tehdidi dikkate almış ve ona nazaran temkinli davranmayı tercih etmiş olabilirler. Ancak geçen yıl ABD idaresinin Çin’in finans ve teknoloji gücüne vurgu yaparak bu ülkenin kalkınmasını durdurmaya yönelik siyaset izlemesi, Çinlileri 2025 kalkınma projeksiyonu kapsamında ekonomik gücünü arttırmaya yönelik adımlarını daha kararlı atmaya sevk etmiş olabilir münasebetiyle evvelki ihtiyatlarını bir kenara bırakarak İran’la muahede yapılmasını hızlandırma kararı almış olabilirler.”
Çin’in, BM Güvenlik Kurulunun İran aleyhine vazettiği yaptırım kararlarına uymasına karşın, Trump’ın ek ettiği yaptırımlara uymadığını ileri süren Sadatiyan, ABD’nin nükleer muahededen çekilmesi ve yaptırımları arttırması sonrası da İran’dan ham petrol alımına devam ettiğini, hatta yaptırımlardan evvel aldığından fazlasını satın aldığını tez etti.
Sadatiyan, şunları söyledi:
“Çin yüksek teknoloji ve eserlerini satabildiği geniş bir pazara sahip. Orta Doğu’da tesirli olduğu üzere, BMGK üzere memleketler arası kuruluşlarda da kıymetli bir nüfuza sahip. Çin bu durumdayken, İran da jeopolitik pozisyonu yanı sıra sahip olduğu güç ve güçlü yeraltı kaynaklarıyla bölgedeki kıymetli bir ülke. Bu iki ülkenin iş birliği yapmaya muhtaçlığı var. İran’ın Batılı ülkelerle ortası iyi değil, Çin’le iş birliğine muhtaçlığı var. Çin’in de 2025 gayelerini gerçekleştirmek için İran’la muahedeye muhtaçlığı var.”
ÇİN’İN “İTTİFAK” ÇALIŞMALARI
İstanbul Medeniyet Üniversitesi Memleketler arası Bağlantılar Kısmı Öğretim Üyesi Dr. Kadir Pak, Çin’in ABD’nin “çok taraflı ilişkiler” stratejisine karşı bölgede “ittifak” çalışmalarına sürat verdiğini belirtti.
Pak, “Trump sonrası periyotta Biden idaresinin, Amerikan dış siyasetini, ‘çok taraflı ilişkileri’ güçlendirerek ve liberal global sistemin temel kurum ve bedellerini ön plana çıkararak şekillendireceği açık bir halde muhakkak oldu. Çok taraflı münasebetlerden amaç, daha çok NATO ve QUAD olarak bilinen ittifakları güçlendirmektir. Geçtiğimiz hafta ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken’ın hem NATO hem de QUAD üzerinden Rusya ve Çin’i amaç alan açıklamaları gündeme gelmişti.” dedi.
Pekin idaresinin kısa vadeli maksadının Biden idaresinin Çin’e uyguladığı yaptırım ve yeni ittifaklar stratejisini zayıflatmak olduğunu lisana getiren Pak, “Mesela Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi’nin İran ziyaretinden evvel, Çin’de yayımlanan bir gazetede, ‘Çin’den ittifak ziyaretleri’ başlıklı bir haber yayınlandı. Çin tarafı ‘ittifak’ sözünü Soğuk Savaş devrini hatırlattığı için kullanma yanlısı değil. Lakin ABD’nin ittifaklarını tekrar toparladığı ve güçlendirdiği bir periyotta Çin’in İran’ı kendisine daha yakın görmek istediğini söyleyebiliriz.” sözlerini kullandı.
Orta vadede Pekin idaresinin İran nükleer krizi, Suriye ve Yemen’deki iç savaşlarda Tahran idaresine daha yakın bir konum almak isteyebileceğine işaret eden Pak, Çin’in bunu, Tahran idaresinin Suudi Arabistan ile bağlarını dikkate alarak açıktan yapmaktan kaçınacağını ama Çin’in tarihi olarak İran ve Suudi Arabistan’ı bütün sıkıntılı alanlarına karşın birebir anda hassas bir diplomasi ile yönettiğini söyledi.
Mutabakat’ın 2016 yılından bu yana imzalanmamasının ardında yatan en değerli sebebin dış etkenler olduğunu kaydeden Pak, “Birincisi; Trump devrinde hem Çin hem de İran, ABD idaresi tarafından tek taraflı yaptırımların önemli tesiri altında kaldılar. İkincisi; nükleer muahedenin geleceği ile ilgili önemli telaşların ortaya çıkması da Çin ve İran’ı ikili alakaları geliştirecek ataklar yapmaktan alıkoydu.” dedi.
Avrupa Birliği (AB), Kanada ve ABD yaptırımlarının Çin’i yalnızlaşma sürecine sokabileceğine işaret eden Pak, Pekin’in bu sıcak devirde İran üzere yaptırımlara karşı olan bir ülkeyle alakaları geliştirdiğini göstermek istediğini aktardı.
“ÇİN, BÖLGEDE GÜÇ İSTİKRARINI SAĞLAMAK İSTİYOR”
Şangay Üniversitesinde doktora çalışmalarına devam eden Nurettin Akçay, Pekin idaresinin güç güvenliğini sağlama gayretinde olduğunu söyledi.
Akçay, “Çin, bu mutabakatla güç gereksinimini karşılamada devamlılığı ve Batı’yla ticaretini olumlu istikamette etkileyecek lojistik kontakları güçlendirmeyi hedefliyor.” dedi.
Akçay, şunları kaydetti:
“Çin, ABD’yi rahatsız etmek için İran’ın daha da zayıflamasının önüne geçerek bölgedeki güç istikrarını sağlamak istiyor. Pekin idaresi, ABD Lideri Biden’ın KOEP’e geri dönebileceğine ve Washington idaresiyle İran ortasında tekrar bir muahede olabileceğine inandığı için İran’la varılan mutabakatın bir an evvel resmiyete geçmesini istiyor.”
İran-Çin Kapsamlı İş Birliği Mutabakatı’nın İran’da resmen uygulamaya girmesi için, hususların ilgili komitelerde kıymetlendirilmesi sonrası Meclis tarafından onaylanması gerektiği belirtiliyor.
Cumhuriyet
