Bugün, 10 Ocak 1921’de yaşanan I. İnönü Savaşı’nın 100. yıldönümü…
I. İnönü Savaşı, Ulusal Mücadele’nin birinci zaferidir ve Ulusal Mücadele’nin çok kıymetli bir hudut taşıdır.
I. İnönü Savaşı’nın değerini anlayabilmek için günün şartlarına kuşbakışı bakmamız, savaş öncesi art planı, altyapıyı ve nirengi noktalarını anımsamamız gerekiyor.
13 Kasım 1918’de işgal edilmiş olan İstanbul, 16 Mart 1920’de açıkça tekrar işgal ediliyordu. Harbiye Bakanlığı sarılıyor, son Osmanlı meclisi basılıyordu.
Aydınlar ve kimi milletvekilleri bir bir toplanıp Malta’ya sürgün ediliyordu.
Mustafa Kemal de 19 Mart 1920’de Anadolu’ya gönderdiği genelgeyle her sancakta seçim yapılmasını, yeni seçilen meclisin Ankara’da toplanacağını bildirmişti.
İşgal güçleri, Anadolu’da toplanacak bir meclisin Kuvayi Milliyecileri merkezi bir duruma getireceğini ve bunun çok tehlikeli olacağını çok iyi biliyorlardı. Emperyalist İngiltere, Padişah Vahdettin ve ona bağlı işbirlikçi İstanbul Hükümeti çabucak tedbir aldılar.
İSYANLAR BAŞLIYOR
Ankara’da meclis açılış hazırlıkları yapılırken, İstanbul Hükümeti de iç isyanları başlattı. 16 Şubat 1920’de İkinci Anzavur Ayaklanması, 13 Nisan’da Düzce Ayaklanması, 18 Nisan 1920’de Kuvayi Milliye’ye karşı padişahın İngilizlerle birleşerek Kuvayi İnzibatiye ordusunu kurdurması, Düzce’de başlayan isyanın Bolu’ya sıçraması…
İsyanlar, meclisin açılacağı sıralarda Ankara’nın ilçeleri Nallıhan ve Beypazarı’na kadar gelmişti.
İsyanlar meclisin açılışından sonra da devam etti ve Anzavur kuvvetleri 10 Mayıs 1920’de Adapazarı’nı işgal ettiler. 15 Mayıs 1920’de Yozgat’ta Çapanoğlu İsyanı başladı. Bununla yetinilmiyor, 1 Haziran 1920’de Doğu’da Ulusal Aşireti İsyanı başlıyordu.
ÇEMBERE ALINMAK İSTENİYOR
Mustafa Kemal, çembere alınmak isteniyordu. Ne ordusu ne de askeri vardı. Anzavurlar, “gâvur imamlar” İslam Teali Cemiyeti, Kuvayi İnzibatiye savaş halinde Ankara’yı ve Mustafa Kemal’i ateş çemberine almak istiyordu.
Öte yandan padişaha bağlı Şeyhülislam Dürrizade Abdullah’ın yayımladığı fetvada “Mustafa Kemal asidir”, “dinen ‘Katli-vacip’, öldürülmesi zarurî kişidir” deniliyordu.
Evet, Meclis 23 Nisan 1920’de açıldı. Lakin isyanlar durmuyordu.
Mustafa Kemal bunlarla uğraşıyor, öte yandan da sistemli orduyu kurmaya çalışıyordu.
Meclis’in ve Kuvayi Milliye’nin güçlenmeden dağılmasını sağlamak gayesiyle, işgal devletleri de bu tarihlerde Avrupa’da toplantılar yapıyorlardı. San Remo’da toplanan İngiltere, Fransa, İtalya başbakanları, Anadolu’da savaş kararı aldılar.
Gerçekten kısa bir müddet sonra, Yunan askeri birlikleri, 22 Haziran 1920’de Milne çizgisindeki cephe boyunca Ankara’nın toparlamaya çalıştığı ordusuna karşı hücuma geçti.
İngilizler, Yunan akınlarına yardım etmek emeliyle 25 Haziran 1920’de Mudanya’ya, 2 Temmuz’da Bandırma’ya denizden askeri birlik çıkardılar.
Mustafa Kemal, çembere alınmak isteniyordu. Ne ordusu ne de askeri vardı. Anzavurlar, ‘gâvur imamlar’ İslam Teali Cemiyeti, Kuvayi İnzibatiye savaş halinde Ankara’yı ve Mustafa Kemal’i ateş çemberine almak istiyordu. Mustafa Kemal bunlarla uğraşıyor, öte yandan da nizamlı orduyu kurmaya çalışıyordu.
BURSA’NIN İŞGALİ
Yunan askeri güçleri de güneyden yürüyorlardı; 30 Haziran 1920’ye kadar Kula, Eşme, Sındırgı ve Edremit’i, daha sonra da Susurluk ve Bandırma’yı ele geçirdiler. İlerleyen Yunan ordusu 8 Temmuz 1920’de Bursa’yı işgal etti.
Meclis açılalı şimdi 76 gün olmuştu, milletvekillerini yas bağlamıştı.
Bu ortada 31 milletvekili tarafından verilen bir önerge oybirliği ile kabul edilerek Meclis kürsüsüne siyah bir örtü serildi. Bu örtü işgal güçlerinin ülkeyi terk ettiği tarihe kadar Meclis kürsüsünde kaldı.
Yunan işgal birliklerinin yürüyüşleri sürüyordu. 20 Temmuz 1920’de bir İngiliz savaş filosunun takviyesi altında Tekirdağ da işgal edildi.
Trakya’ya çıkan Yunan askeri birlikleri 25 Temmuz’da Kırklareli ve Edirne’yi de aldılar.
Böylelikle Osmanlı Devleti’nin tarih boyunca başşehirleri olan Bursa, Edirne ve İstanbul yabancı askerlerin işgali altına geçmişti.
Utanmaz mütareke basını ise şöyle yazıyordu: “Kuvayi Ulusala parlak sözlerle milleti aldattı. Bursa’yı, Edirne’yi savunamadı. Boş yere kan dökülmesine sebep oldu.”
Kuvayi Ulusala vatanı kurtarmaya çalışıyor, işbirlikçi Alemdar gazetesi ise demagoji yapıyordu.
SEVR DAYATILIYOR
Yunan birlikleri Bursa, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne’yi işgal ederken, Batılı emperyalist devletler de o tarihte Sevr Antlaşması’nı dayatıyordu.
Hakikaten, 22 Temmuz 1920’de padişahın başkanlığında toplanan İstanbul’daki Saltanat Şûrası Sevr’i kabul etti.
Kuvayi Ulusala Meclisi moral ezikliği içindeydi. Mustafa Kemal, tertipli orduyu kurabilmek, zorluklarla başedebilmek için uğraşıyordu.
ALİ FUAT PAŞA VE GEDİZ SALDIRISI
Yunan güçlerinin Bursa’yı işgal etmeleri nedeniyle yenilme hissinin verdiği öfke ve Meclis ile kamuoyunun artan baskısı karşısında Batı Cephesi Kumandanı Ali Fuat Paşa, Gediz bölgesinde mevzilenmiş olan bir Yunan tümenine karşı akına geçme fikrini, Ankara’ya, Genelkurmay Başkanlığı’na bildirdi.
Yunan ordusunun üç tümeni Bursa bölgesinde, bir tümeni Uşak’ta, bir tümeni Aydın bölgesindeydi. Gediz’deki Yunan tümeni öbür ana kuvvetlerden farklı ve ilişkisiz görünüyordu.
Ali Fuat Paşa, bu bağımsız Yunan tümenine baskın yaparak bir muvaffakiyet sağlamak istiyordu.
Mustafa Kemal bu türlü bir hücuma karşıydı. Genelkurmay Lideri İsmet İnönü’yü Ali Fuat Paşa’nın yanına göndererek “ordunun şimdi hazır olmaması nedeniyle bu türlü bir akına karşı olduğunu” bildirdi.
Lakin, Ali Fuat Paşa ısrar ediyordu. Sonunda, Batı Cephesi Birlikleri, 24 Ekim 1920 gecesi Yunan birliklerine karşı hücuma geçtiler. Ne yazık ki sonuç mağlubiyet oldu.
Yeni kurulan ordu ve Meclis bir hezimet daha almıştı. Bunun sonunda, Batı Cephesi Kumandanı Ali Fuat Paşa, Moskova’ya büyükelçi olarak gönderildi. Batı Cephesi Komutanlığı’na Albay İsmet Beyefendi atandı.
SİSTEMLİ ORDU
Mustafa Kemal’in temel niyeti bir an evvel disiplinli ve tertipli ordunun kurulmasını sağlamaktı.
Fakat Ulusal Mücadele’nin sıkıntı günlerinde, isyanlara karşı savaşan ve Ulusal Mücadele’ye yardım eden Çerkez Ethem kuvvetleri, sistemli ordu kurulmasını istemiyorlardı.
Örneğin, Çerkez Ethem’in kardeşi Saruhan Milletvekili Reşit Beyefendi bir toplantıda Mustafa Kemal’e “Hâlâ şu erkânı harp beyefendilerle mi (kurmay subaylarla mı) gâvuru kovacağınızı sanıyorsunuz?” diyor ve “1893’ten beri talim ve terbiye ile kazanılmış tek bir savaş olmadığını” ileriye sürüyordu.
Buna rağmen, 10 Kasım 1920’de vazifeye başlayan Albay İsmet Beyefendi, nizamlı ordu için süratle çalışmaya başlamıştı.
Cephe Kumandanı İsmet Beyefendi iki ateş ortasında kalmıştı. Bir yandan Ethem problemini çözmek için uğraşırken öte yandan Yunan işgal güçlerinin saldırısını da durdurmak gerekiyordu. Askerin İnönü mevzilerine bir an evvel ulaştırılması gerekiyordu. Birlikler iki günlük arayı bir günde almak zorundaydılar.
ÇERKEZ ETHEM İSTANBUL’A YANAŞIYOR
İngilizler de durumu izliyorlardı. Tertipli orduya karşı olan Çerkez Ethem, İstanbul Hükümeti’ne yanaşıyordu.
2 Ocak 1921 günü, Çerkez Ethem, İstanbul’daki sadrazama çektiği tel-grafta, Ankara’ya karşı harekete geçtiği, Yunan komutanlığı ile muahedeye vardığı bilgisini veriyor ve “tutulacak yol konusunda yüksek sadrazamlık katının dayanak ve onayını almaya gerekli gördüm” diyordu.
Ethem, böylelikle isyanını ve Yunan Komutanlığı ile işbirliği yaptığını İstanbul Hükümeti’ne resmen bildiriyordu.
Birebir günlerde, çaresiz olarak Kütahya’da Ethem kuvvetleriyle Batı Cephesi Kuvvetleri ortasında çatışma çıktı.
Ethem kuvvetleri 6-7 Ocak tarihlerinde, Gediz’deki ulusal orduya topçu ateşiyle savaş açarak, tertipli birlikleri epey güç durumda bırakmıştı.
Batı Cephesi birlikleri ile isyan eden Ethem birlikleri ortasında çatışmalar sürerken, tam bu sırada, 6 Ocak 1921 Perşembe günü sabah 10.30’da Cephe Kumandanı Albay İsmet Bey’e şu haber verildi:
“Yunan Ordusu, Bursa ve Uşak’tan bu sabah ileri harekete geçmiştir.”
İKİ ATEŞ ORTASINDA
Yunan kuvvetleri ilerliyorlardı; Banaz, İnegöl ve Yenişehir’i işgal ettiler.
Cephe Kumandanı İsmet Beyefendi iki ateş ortasında kalmıştı. Bir yandan Ethem meselesini çözmek için uğraşırken öte yandan Yunan işgal güçlerinin saldırısını da durdurmak gerekiyordu. İnönü bölgesi istikametinde harekete geçmiş olan Yunan birliklerine ulaşmak için tren yoluna ve en yakın tren istasyonuna varmak için askerlerin 80 kilometre yol yürümeleri gerekiyordu.
Bu durumda Batı Cephesi Kumandanı İsmet Beyefendi, Ethem üzerine yapılan hareketi bir mühlet için askıya aldı. Gediz bölgesinde 61. Tümen Kumandanı Yarbay İzzettin Çalışlar’ı bırakarak, Yunan saldırısını durdurmak emeliyle İnönü bölgesine yöneldi.
KAPANIN ORTASINDA
Askeri açıdan Cephe Kumandanı İsmet Beyefendi tam bir kurt kapanının ortasında kalmıştı. Önünde Ethem ve iki kanatta güçlü Yunan birlikleri vardı…
Askerin İnönü mevzilerine bir an evvel ulaştırılması gerekiyordu. Yunan güçleri İnönü mevzilerine yakındı lakin Batı Cephesi birlikleri daha uzaktı. İki günlük arayı bir günde almak zorundaydılar.
Bu savaşlara şahsen katılmış olan Yüzbaşı Rahmi Apak durumu şöyle anlatıyor:
“Batı Cephesi kıtaları, beş günden beri uzun yürüyüşlerle çok yorgun düşmüşlerdi. Mevsim kıştı. Askerin birçoklarının kaputları yoktu. Öksürüyorlardı. Erat cılızdı. Hayvanlar ayakta yürürken uyuyorlar ve düşüyorlardı. Yollar makus ve çamurdu.”
Bugünkü yazımızda, savaşa giderken genel durum ve şartlar ele alınmıştır. Yarın da I. İnönü Savaşı üzerinde durulacaktır.
Cumhuriyet
