Getty Images
Salgın hastalıkların ileriye dönük yaşandığı, lakin sırf geriye hakikat anlaşılabildiği söylenir.
Covid-19 salgını, birinci olarak 2019 Aralık’ta Çin’in Wuhan kentinde tespit edilmesinin bu yana 1,7 milyon kişinin vefatına sebep oldu.
Artık ise uzmanlar virüsün global olarak ne vakit denetimden çıktığı tarafındaki araştırmalarına devam ediyor.
Ve elbette ki buradan geleceğe dair de çıkarılacak dersler de farklı bir kıymet arz ediyor.
‘Yaklaşım en büyük hataydı’
Bazen çelişkili olsa da bilim insanlarının anlattığı kıssaların ortak bir yanı var:
Bilimsel etraflarda bunun çoktandır beklenen büyük bir salgın olduğu birdenbire fark edildi lakin siyasi çevrelerin buna yeni bir koronavirüs olarak değil ‘grip salgını’ olarak yaklaşma yanlışıyla yüzleştiler.
Kimileri salgının yayılmasının tabiatı gereği üstel ve dinamikleri açısından öngörülemez olduğunu sav ederken, öbürleri de Covid-19’un Çin’de birinci ortaya çıkışından kısa bir mühlet sonra öbür yerlerde yayılmaya başlamasıyla birçok noktada kaçırılan fırsatları işaret ediyor.
‘Pandemi’ sözü
Harvard T.H. Chan Halk Sıhhati Okulu’ndan epidemiyoloji alanında çalışmalar yapan Doç. Dr. William Hanage, sene başında “pandemi” sözüyle olan ikişkisini şu sözlerle anlatıyor:
“Pandemi sözünü birinci kere 28 Ocak’ta arkadaşıma attığım bir bildiride kullandım. Dünya Sıhhat Örgütü milletlerarası kıymette bir halk sıhhati acil durumu ilan etmişti. Şayet H1N1 (influenza) olsaydı zati pandemi olarak isimlendirilirdi diye düşündüğümü hatırlıyorum.
“Kelimenin kendisi pratik bir güce sahip olmasa da insanları harekete geçme tarafında bilgi vermek için güçlü. Lakin gecikme yardımcı olmadı.
“Hatta daha sonra virüsün Çin dışında da yayılmasına şahit olduk. Çoklu bir yayılımdı bu. İran’da birinci iki olayın duyurulmasının akabinde hızlanan vefat haberlerinin bizi bir girdabın içerisine sokacağını biliyordum.
“Bir toplantıdaydım. İnsanların olayın vahameti hakkında konuşuyorlardı. Ben de uçakta öksüren insanlardan bahsediyordum. Akabinde ise birisi benim cümlemi tamamladı ve ‘İnsanlar küt diye gitmeye başladı’ dedi.”
Getty ImagesPandemi müddetince dünyanın çabucak hemen her yerinde sokağa çıkma yasakları da dahil pek çok kitlesel tedbir alındı.‘Pandemi idaresinin birinci kuralı: Lafı Evirip çevirmeden söyleyin’
Hanage kelamlarına şöyle devam etti:
“İyi bir pandemi idaresinin birinci kuralı, bunu insanlara direkt söylemek zorundasınız. Lafı Evirip çevirmeden söyleyin. Bu cinsten açıklamalar gerekliydi. Lakin Mart ayına kadar riskleri önemsemeyen halk sıhhati yetkilileri tarafından salgın göz arkası edildi.”
‘Çabalar eksik kaldı’
Hanage geriye dönüp baktığında en çok da ABD ve İngiltere de dahil olmak üzere birçok ülkenin, enfeksiyonların birinci yayılımı ile daha tesirli bir formda çaba etmek için atılan somut gayretlerin eksikliğinden şaşırıyor.
Lakin Hanage’a nazaran kaçırılan en büyük fırsat, Avrupa’nın birinci önemli salgını olan Kuzey İtalya’daki salgına öteki ülkelerin nasıl reaksiyon verdikleriydi:
“Gördüğüm kadarıyla kırılma noktası, öteki ülkelerin İtalya’da olup bitenlere dikkat etmemeleriydi.”
Hanage artık dahi siyaset etraflarında ve bireyler ortasında birebir zihinsel uyumsuzluğun olduğunu söylüyor.
Net olan bir şey varsa o da, bilim insanları bahtın kaçırıldığı konusunda hemfikir.
Getty ImagesÇin’den ABD’ye getirilen beşerler
Michael Worobey ve meslektaşları tarafından virüsün evrimini izleyen ve Ekim ayında Science mecmuasında yayımlanan bir makale, kimi anlatıların tersine, Avrupa ve ABD’deki kimi erken gayretlerin birinci ortaya çıkan kümeleri vaktinde “bastırmada” anlaşıldığından çok daha tesirli olabileceğini öne sürüyor.
Yayımlanan makalede, “Çalışmamız, süratli erken müdahalelerin, virüsün erken girişlerinin Almanya ve Amerika Birleşik Devletleri’nde yaygınlaşmasını muvaffakiyetle engellediğini öne sürüyor. Sonrasında ise virüsün Çin’den ABD’ye ve İtalya’ya taşınması Avrupa ve Kuzey Amerika’da uzun periyodik yayılım ağını meydana getirdi” tabirleri yer aldı.
Makalenin devamında ise Trump idaresinin Çin seyahatlerini engellemesine karşın 40 bin ABD vatandaşını Çin’den ülkesine getirmesine de değiniliyor.
Worobey bunun, “ABD ve Avrupa’daki büyük salgınları tetikleyen virüsün seri, çoklu girişlerinden” birine yol açtığını söylüyor.
Diğer bir deyişle, halk sıhhati yetkilileri, ülkelerine gelen yeni enfeksiyonları görmemeleri sebebiyle, hastalığa karşı koymanın mümkün olduğu konusunda yanlış dersler çıkardılar.
Virüsün mutasyon geçmişiyle yayılmasına ait kendi tahlilini yapan Cambridge Üniversitesi’nden Peter Forster, Worobey’in bariz vakit çizelgesi fikrine katılmıyor.
Enfeksiyonlar için farklı bir yol öneren Forster’in çıkardığı sonuçlar ise Worobey ile benzerlik gösteriyor.
Hanage ve Worobey üzere, o da en tesirli bir usul olan erken basamakta virüsün izini sürmenin bir fark yaratmış olabileceğine inanıyor.
“Chris Whitty’ye (İngiltere Kamu Sıhhati Yönetimi Başkanı) bunu çok erken öneren bir ileti gönderdim. Lakin bir karşılık alamadım. Birkaç hafta sonra ise virüs her yere dağıldı.
“Beni Ocak ayının ortasında önemli olduğuna inandıran şey, Çin’deki ölümlerin iyileşmeye oranına bakmaktı. Artık asemptomatik olayların eksik bildirildiğini biliyoruz, lakin bu bir ikaz olmalıydı.”
Getty Images‘Zihniyet değişmeli’
Herkes için netleşen şey, hem teneffüs hastalıklarının izlenmesinin hem de “bir sonraki pandeminin” en mümkün kaynağı olarak çok uzun müddettir grip salgınına odaklanan daha geniş bir zihniyetin değişmesi gerektiği.
Uzmanlığının virüslerin nasıl geliştiğini izlemek olduğunu söyleyen Forster, “Virüsün nasıl mutasyona uğradığını çok tertipli bir formda izlemeniz gerektiğini söyleyebilirim” diye konuşuyor.
Worobey ve meslektaşları da çalışmalarında emsal bir sonuca vardılar. “Bulgularımız, pandemi öncesi bir periyotta Seattle Grip Çalışması üzere ağır, toplum seviyesinde teneffüs virüsü izleme mimarileri oluşturmanın potansiyel bedelini vurguluyor.
“Bir salgına dönüşmeden evvel hadiseleri erken tespit etmek, pandemi devrinde kıyaslanamaz bir pahaya sahiptir.”
Hanage’a nazaran çıkarılacak dersler daha kapsamlı. Atılan yanlış adımları açıklarken “İnsanlar kusur yapabilir” diyen Hanage kelamlarını şöyle bitiriyor:
“Ama kusurlardan ders çıkarmamak affedilemez”
Cumhuriyet
