ALTAN ÖYMEN
29 Ekim günü ulusal bayram günümüz. Bu günü coşkuyla kutlamamızın nedenleri çok. Hatırlayalım, 29 Ekim 1923 günü başlayan o sürecin yalnızca birkaç özelliğini:
– 29 Ekim 1923, 10 yıl süren bir “savaşlar dönemi”ndeki hezimetlerden sonra, Kurtuluş Savaşımızı kazanıp tekrar bir “bağımsız devlet” olduğumuz gündür.
– O yeni bağımsız devletin rejimi -krallık, imparatorluk, çarlık, padişahlık gibi- makamların babadan evlada geçtiği, artık çağdışı kalmış olan totaliter bir rejim değildir. Millet iradesine dayanan bir cumhuriyet rejimidir. 29 Ekim 1923 günü, o yanıyla en büyük “siyasal devrim”imizi yaşadığımız gündür.
– 29 Ekim 1923 günü, birebir vakitte kendi kuruluşu da başlı başına bir ihtilal olan cumhuriyet rejimimizin -çeşitli alanlardaki- çağdaşlaşma ataklarının başlangıcıdır. “Hukuk ihtilali, eğitim ihtilali, laiklik ihtilali, bayan hakları devrimi” üzere atılımlar, cumhuriyetin ilanını izleyen periyotta birbirini izlemiş ve yeni devletimizin temel yapılarını oluşturmuştur.
– Devletin bağımsızlığının kurallarından olan sağlam bir ekonomik tertibe kavuşmak gayesiyle devlet eliyle başlatılan “ekonomik kalkınma hamleleri”nin, ulaştırma, irtibat, karayolları, köy yolları üzere altyapı yatırımlarıyla birlikte, tarım ve sanayi başta olmak üzere her alandaki planların uygulanması ve geliştirilmesi de cumhuriyetle başlayan süreçlerin sonucudur.
***
Bu eşzamanlı maksatlar ve gelişmeler saymakla bitmez. Cumhuriyet Bayramımızı kutlarken bunların hangilerine öncelik verilmelidir? Hangilerinin daha evvel anılması daha değerlidir?
Bu sorunun karşılığı kolaydır:
Hepsinin…
Şayet bütün bunları bir ortaya getirecek bir sözcük arayacaksak o sözcük de belirlidir: “Çağdaşlaşma”…
“Cumhuriyet”imizin üstte hatırladığımız özelliklerinin hepsi sonuç olarak o tek amaca yöneliktir. Her alanda “çağdaşlaşma” gayesine…
Çağdaşlaşma, 20’nci yüzyılın dünyasında, büyüklü küçüklü birçok ülkenin katıldığı büyük bir yarıştı. Ve Türkiye’nin o yolda aldığı aranın ne kadar değerli olduğu, bugün geriye hakikat bakılırsa ve hele öteki ülkelerinkiyle karşılaştırılırsa, daha iyi anlaşılır…
YURTTA BARIŞ DÜNYADA BARIŞ
Alışılmış, bir de “yurtta barış, dünyada barış” süreci var ki, o unsur, yeni cumhuriyet rejiminin, kurulduğu günden itibaren, tüm dünyaya verdiği iletinin özetidir. Natürel, “Hazır ol cenge, şayet ister isen sulh ü salah” (Eğer barış ve huzur istiyorsan savaşa hazır ol) prensibinin gereklerini ihmal etmeden, Türkiye, gerek ülkesinde gerek tüm dünyada barış içinde yaşama isteği ve iradesini ortaya koymuştur. Kurtuluş Savaşı sırasında savaştığı ülkeler dahil, tüm komşularıyla, tüm öbür devletler ve milletlerarası kuruluşlarla iyi bağlantılar içinde olmaya itina göstermiştir. 1923’e kadar büsbütün çözülememiş problemler ortasındaki Boğazlar meselesini, 1936’daki Montreux Sözleşmesi’yle Hatay meselesini 1938’deki Türkiye-Fransa antlaşmasıyla barış içinde tahlile bağlamıştır. Boğazlardaki egemenlik haklarını garanti altına almış, Hatay’ın Türkiye’nin yeni bir ili olarak anavatana dönmesini sağlamıştır. Tüm ilgili ülkelerle, gerek siyasal gerek ekonomik ve kültürel antlaşmalar yaparak münasebetlerini geliştirmiştir.
HAKLARINI KORUDU
Ve en değerlisi: İkinci Dünya Savaşı hazırlıklarının ilerlediği devirlerde, o savaşı önlemeye, önleyemezse de o savaştan uzak kalmaya çalışan bir ülke olmuştur. Natürel, savaş hazırlıkları içinde kendisine saldırmaya niyet edebilecek ülkelere karşı, her türlü diplomatik ve askeri tedbirleri almıştır. Lakin 6 yıla yakın süren o savaş sırasında, o savaşa fiilen girmemeyi başaran -çok az sayıdaki- ülkeler ortasında kalabilmiştir. Bunu belirtirken, şunu da unutmamak gerekir: Türkiye’nin hudut komşularından hiçbiri, o savaşın dışında kalamamıştır. Ya Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya üzere, Sovyetler Birliği üzere, büsbütün yahut kısmen işgal altına girmiştir yahut Suriye, Irak, İran üzere, savaşan ülkelerin denetimi altında kalmıştır. Birden fazla da gerek savaş sırasında gerek sonrasında büyük kayıplara uğramıştır. Periyodun savaş haritalarına bakılınca çok açık olarak görülen gerçek şudur: Bölgesindeki devletler içinde bir tek Türkiye’dir ki, o savaş nedeniyle ortaya çıkan hadiseler nedeniyle rastgele bir insan kaybına yahut bomba tahribatına uğramadığı üzere, savaş öncesi hudutlarında barış içindeki hayatını sürdürebilmiştir. Öteki devletlere bakılınca da şu görülür: Savaşta yenilen yahut teslim olan ve işgal altına giren devletler de o savaştan galip olarak çıkan devletler de birçok büyük insan kaybına uğramışlardır. Kentlerinin, köylerinin, sanayi merkezlerinin tahribata uğradığını görmüşler, savaşın sonundaki gelişmelerle toprak kaybı da yaşamışlardır. “Savaş galipleri”nden yalnızca Fransa ve İngiltere’nin, o günkü ve bugünkü toprakları ile kolonilerinin durumuna bakın ve savaştan evvelki Sovyetler Birliği sonlarını, şimdiki Rusya’nın hudutlarıyla karşılaştırın. Rusya da nedenleri öbür da olsa, savaştan oldukça vakit sonra da olsa, Soğuk Savaş sırasındaki “nüfuz bölgeleri”yle birlikte kendine ilişkin toprakların büyük kısmını kaybetmiştir. Bütün bu görünüm içinde Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı öncesindeki sonlarının haritası neyse, olduğu üzere duruyor. 20’nci yüzyıl boyunca, ne o savaş sırasında, ne de savaş sonrasında o sonlardan bir kaybı olmuştur. 1923’te kurulmuş bir cumhuriyet olarak, başlangıçtan beri uyguladığı prensiplere nazaran, milletlerarası topluluk içindeki haklarını barış içinde muhafazasını bilmiştir. Kıbrıs’taki milletlerarası garanti mutabakatlarına dayalı haklarımız dahil…
***
Pekala, Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’na fiilen girmemeyi başardıktan sonra ne yaptı? İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’daki bitişi, savaşın son periyodundaki muharebelerin sonucunda Almanya’nın teslim olduğu 8 Ağustos günüdür. O günden sonraki 19 Mayıs günü, Türkiye “19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı”nı kutluyordu. Ankara’da 19 Mayıs Stadı’nda her zamanki üzere bir devlet merasimi vardı. Periyodun Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, stadı dolduran gençlik kümelerine ve tribündeki halka klâsik “19 Mayıs konuşması”nı yapacaktı. Yaptı. Ve Avrupa’daki savaşın bittiğini belirterek, artık “savaş dönemi”nin zorluklarının sonucu olan sınırlamaların kaldırılmaya başlanacağının ve çok partili demokratik hayata geçilebileceğinin birinci işaretlerini verdi.
DEMOKRASİ HAYAT BİÇİMİ
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün cümleleri ihtiyatlıydı. Ancak bunların çabucak gerçekleştiğinin görülmesi uzun sürmedi. İnönü’nün daha sonraki konuşmalarıyla daha da belirginleştirdiği kelamlarının gerisinden, iktidar partisi dışındaki partilerin kurulmasını sağlayacak yasa değişiklikleri yapıldı. Yeni partiler kuruldu. O partilerden biri de Meclis’teki CHP kümesinin dört milletvekilinin partilerinden istifa ederek kurduğu Demokrat Parti oldu. Eski başbakanlardan Celal Bayar’ın lideri olduğu parti, 1946 seçiminde 64 milletvekiliyle Meclis’e katıldı. 1950 yılında ise seçimleri kazanarak iktidar partisi oldu. Ve Türkiye Cumhuriyeti, çok partili demokratik cumhuriyetin gereklerinin büyük kısmını yerine getirmiş olan bir ülke haline geldi.
***
Ülkemizin o günlerden sonraki tarihi, demokratikleşme sürecinin etaplarını içerir. O devirde maalesef, şanssız hadiseler da olmuş, demokrasi süreci, bilinen aksamalara, kesintilere uğramıştır. Ben o günlerin büyük bir kısmını yaşayan ve gördüklerimi kitaplarımda detaylarıyla anlatan bir gazeteciyim. Burada onları tekrar etmek yerine, milletimizin o vakalara karşın sağlayabildiği çok değerli ve unutulmaması gereken bir özelliğini belirtmek isterim. Evet, Türkiye, 1930’ların – 40’ların totaliter ve otoriter rejimleri bol olan dünyasındaki ve ülkemizdeki demokratik deneyim eksikliğinin sonucu olarak, siyasal sarsıntılar geçirmiş, tahammülsüzlük devirlerine girmiş, bazen sivil, bazen askeri müdahalelerle karşı karşıya gelmiş, darbeler ve darbe teşebbüsleri yaşamıştır. Bunlar, geçen yüzyılın ikinci yarısında yaşadığımız acı hadiselere neden olmuştur. Fakat bir teselli üzere de olsa, geçmişimize bakarken şu gerçeği de görmeliyiz: Geçen yüzyılın 50, bu yüzyılın 20 yılı içinde, milletimizin büyük kısmının demokrasiyi bir ömür biçimi olarak benimsediğini ve o rejimden ayrılmayı asla düşünmediği de bir gerçektir.
DEMOKRASİYİ SAVUNMAK
Bu gerçeğin göstergeleri çabucak her askeri ve sivil müdahale teşebbüsünde yahut müdahalede ortaya çıkmıştır. Darbe teşebbüsçülerinin radyo yahut televizyondan yaptığı birinci açıklamada söz ettikleri birinci vaat, “Biz şunları yaptıktan sonra gideceğiz. Hür seçimin yolunu açacağız” olmuştur. Zira, halkın demokrasiye olan bağlılığını hesaba katmak zorunda olduklarının farkındaydılar. 27 Mayıs’ta “askeri komite”de o vaadin bilakis hareket edeceklerinden kuşku edilen üyeler, komitedeki öbür arkadaşları tarafından tasfiye edilmişlerdir. 12 Eylül’den sonraki iktidarın siyasi yasakların sürdürülmesi için yaptığı referandumda, seçmenler, o talebin tam bilakis, yasakların kalkması yolunda oy vermişlerdir. 15 Temmuz’daki darbeciler de tüm sivil siyasetçilerle birlikte halk kesitlerini de karşılarında bulmuşlardır. Ve geriye yanlışsız genel olarak bakılırsa, Türkiye’de bu üzere teşebbüslerin hiçbiri, mesela Yunanistan’daki askeri cuntanın 7-8 sene kalmayı hedeflemesi üzere, “kalıcı bir rejim oluşturmayı” düşünememiştir. Zira bunu halkın kabul etmeyeceğini görüyorlardı. Hasılı: Bütün bunlar hatırlanırsa, cumhuriyet devrimizde demokrasi dışı müdahale teşebbüslerinin başarılı olduğu yahut muvaffakiyete yaklaştığı vakitler vardır. Ancak artık demokrasiye ters teşebbüslere karşı demokrasiyi ve demokrasinin kurallarını savunan insanların sayısı da tesiri de giderek daha artmaktadır.
TÜRKİYE ÖRNEK OLMALI
Askeriyle, siviliyle, yaşlısıyla, genciyle, her eğilimden beşerler, artık bu gerçeğin şuurunda olmalıdır. Demokrasinin “olmazsa olmaz”ları olan yargı bağımsızlığı, kuvvetler ayrılığı, kanıyı açıklama hakkı, toplantı ve şov yürüyüşü hakkı, basın özgürlüğü üzere temel hak ve özgürlüklere saygılı olmalıdır. Ve Türkiye, artık bütün o hak ve özgürlüklerin varlığının tartışılmasına gerek kalmamış demokratik bir cumhuriyet haline gelerek, tekrar, dünyanın demokrasiyle hâlâ tanışmayan birçok ülkesine örnek olmalıdır. Cumhuriyetimizin 97’nci yıldönümü, Cumhuriyet okurlarıyla birlikte tüm milletimize kutlu olsun.
Cumhuriyet
