Ciltçiler, sahaflar, tacirler, din adamları, yeniçeriler, cariyeler, dolandırıcılar, eşkiyalarla dolu bir çağ… Osmanlı Sarayı’nın kütüphanesinden çalınan bir el yazması… Gizemli bir beddua… Kitaplara âşık ciltçi Pertev Efendi ve sonu bilinmeyen seyahati…
“Yusuf’un Limanları”ndan sonra yayımlanan ikinci romanı “Ex-libris ya da Pertev Efendi’nin Yolculuğu” isimli romanını konuşmak üzere buluştuğumuz Can Orhun ile üç boyutlu Oryantalist panoramada tarihi bir el yazmasının izini sürdük!
– “Ex-libris ya da Pertev Efendi Efendi’nin Yolculuğu”nda, kurgu ile tarihi gerçekler kolkola. Corvina Kütüphanesi, ikram edilen el yazmaları, ex-librisler ve beddualar… Kurguda yola çıktığınız bu tarihi gerçekleri anlatır mısınız?
– Art plan tarih araştırmaları yapmayı, devrin gerçek bireylerinden ve hadiselerinden yola çıkmayı çok seviyorum. Bu romanımda Anlatıcı 1877’de yaşıyor ve yüzyıl gerisini anlatıyor. Romanın öncesinde el yazmalarına hayli merak salmıştım, onunla ilgili yazayım diye düşünürken araştırmalarım sırasında ex-librislerle* karşılaştım ve ikisini bağdaştırıp ilerlemeye karar verdim. Ex-librisin Osmanlı ve yabancı el yazmalarındaki kıssasını okuyunca işin içine kitapların üzerine çalınmasın diye yazılmış “beddua” detayı girmeye başladı.
Periyot araştırması yaparken 2013’te, Budapeşte’de el yazmasıyla ilgili yapılmış bir standın, 2012 tarihli haberine rastladım. Corvina Kütüphanesine Osmanlı kitaplarının ikram edilmesinden bahsediyordu. Yasal Sultan Süleyman’ın Macaristan seferinde, Corvina Kütüphanesinden el yazmalarını alıp İstanbul’a getirmesi de, bir kısmının armağan olsun diye iade edilmesi de gerçek.
1877’de bununla ilgili bir haber çıktığını buldum. New York Times’ın dijitalleştirilmiş arşivlerinde de kupürü buldum, romana Türkçe çevirisini koydum. Ayrıyeten 250 yıl evvel yaşanan büyük İstanbul zelzelesi de gerçek alışılmış. Ciltçi Pertev Efendi’nin ömründe değerli ve travmatik bir an olarak yer verdim.
Ciltçilikle ilgili kısımda de, mesleksel detayları daima gerçeğe dayandırarak yazdım. İşte ciltçinin kullandığı bir gerecin vanilya kokusuna kadar, rahiyasını duyumsatmaya çalıştım.
“PERTEV, KİTAPLARA AŞIK BİR CİLTÇİ”
– “İstanbul’da uzun yıllardan beri pahalı el yazmalarının ticareti çok ağır yapılır” diye başlayan bir kısım var. Ağır bir tacir trafiğini anlatıyor. Bunlar da gerçek değil mi?
– Evet. El yazması ticareti bir periyot Osmanlı’da çok ağır yapılmış. Osmanlı’da, Kahire’de, Kudüs’te pek çok el yazması satılmış. Daha çok Avrupalıların bu taraflara gelip el yazmalarına ilgileriyle bilhassa de Hristiyanların Ortadoğu’daki eski İncilleri araştırmasıyla başlamış. Daha sonra bu iş İslami yapıtları hakikat gitmiş.
– Ciltçi Pertev’in mütevazı bir dünyası var. Varsa yoksa kitaplar!
– O denli, kitaplara aşık. Orta yaşlarına gelmiş, Solak Süleyman’ın -tarihte bu türlü bir ciltçi de yaşamış ayrıca- yanında yetişmiş biri. Beyazıt’ta küçük bir cilthanesi var.
Ragıp Paşa Kütüphanesi’nde çalışan bir arkadaşı sayesinde hem kütüphaneden ciltçilik işleri alıyor hem de yeni bir kitap geldiğinde görme imkanı buluyor.
Eşiyle yuvasında keyifli bir adam. Hayalinde İstanbul’dan çıkmak, maceralara atılmak falan hiç yok. Ne vakit ki kütüphanede üzerinde Sultan Süleyman’ın temellük* kaydının olduğu, romanın baş kahramanı o el yazmasını görüyor, hayatı değişiyor.
Bu ortada temüllük kayıtları şu anda Corvina Kütüphanesi’ndeki kitapların üzerinde var, el yazmalarını dijitalleştirmişler, kimilerinin görsellerini buldum.
Pertev Efendi el yazmasının saraydan gizlice çıkarıldığını fark edince irkiliyor, korkmaya başlıyor fakat o kitap merakını bastıramıyor.
“GIAMBATTISTA TODERINI DE ROMANDA”
– Venedikli Papaz Giambattista Toderini de romanın kahramanları ortasında.
– Evet, Giambattista Toderini’nin “Türklerin Yazılı Kültürü” (Türklerin Edebiyatı) ismiyle Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkmış bir kitabı vardır. Toderini gayri resmi olarak kitap ticareti de yapmış.
O devirde Sultan Süleyman, Corvina Kütüphanesi’nden kitapları aldığında hangi kitapların orada olduğuna dair Batılılarda bir merak var. Toderini romanda o listeyi istiyor yalnızca. El yazması ise yerine geri koyulmak üzere dışarı çıkarılıyor.
Pertev Efendi’nin de emeli yalnızca bir geceliğine alıp cildini incelemek. Lakin sonra bedduayı görüyor, yapışık iki sayfadaki sırrı fark ediyor. Bedduayı okuyor lakin anlamıyor, ex-librisi görüyor lakin ne olduğunu şimdi bilmiyor. Deken bedduayı çeviriyor ve artık tutamıyor kendini.
BEDDUALI KİTAPLAR!
– Hadiseler zincirini başlatan da bu korkusu. Bedduadan ödü patlıyor Pertev Efendi’nin. Bu beddualar hakikaten de var değil mi?
– Katiyen. Romandaki kurgusal bir beddua ancak sayısı çok olmasa da, çalınmasın diye dini içerikli beddualar eklenmiş kitaplar var. Genelde daha çok Hristiyan el yazmalarında var.
Osmanlı’da bedduadan çok muska var. İşte “Kebikeç” muskası meselâ; birinci sayfaya ‘Yâ Hâfız Yâ Kebikeç’ diye yazıyorlar. Kebikeç, kitapların hami meleği; çalmak isteyenlerden çok ziyan verecek, sayfalarını kemirecek güvelere, böceklere karşı muhafazası emeliyle yazılıyor.
Olağan yalnızca muskaya bırakmıyorlar işi özel, ilaçlı bir mürekkeple yazarak işi sağlama da alıyorlar!
– Kitap pek çok duraktan geçerek İstanbul’a ulaşmış. Bu durumda İstanbul’dan başladığımız için rotayı bilakis izleyerek konuşalım. Geriye yanlışsız kitabın anavatanına hangi duraklardan geçerek ulaşacak Pertev Efendi?
– Evet, yoldaşı Mustafa Efendi ile yollara düşüyor. El yazmasının en son durağı Osmanlı Sarayı malum. Ondan evvel Macar Hükümdarı Matthias’ın devrinin en büyük, en etkileyici kütüphanelerinden biri olan Corvina Kütüphanesi’nde olduğunu öğreniyoruz.
Corvina’dan evvelki durağı da Patmos’taki Aziz Yuhanna Manastırı ki aslında üzerindeki ex-libris de Patmos’a ilişkin. Aziz Yuhanna’dan evvel Kudüs’teki Aziz Mark kilisesi, ondan evvel İznik ve İznik’ten evvel de kitabın asıl anavatanına ulaşacağız.
ÜÇ BOYUTLU ORYANTALİST BİR PANAROMA
– Okuma uzunluğu, periyodun Oryantalist cihanını tablo üzere yansıtan, üç boyutlu bir anlatım sürüyor. Kaplumbağa Terbiyecisi’nin kaplumbağasının yanımızdan yavaş yavaş seyirtmesi an problemi üzere.
– Teşekkür ederim. Ayrıntılarıyla, gölgesinden, kıyafetine kadar duyumsatmayı amaçladığım da buydu. Üç boyutlu dediniz, gerçek; o denli kurmaya çalışıyorum. Romanlarımda İstanbul’u eski fotoğraflara bakarak canlandırmayı seviyorum.
İstanbul’un tarihi yerlerine, sokaklarına, kütüphanelerine girdim, gezdim. Oryantalist ressamların bilhassa 17 ve 18’inci yüzyılları yansıtan fotoğraflarını inceledim, esinlendim.
– Karakterlerin hepsinde kitaba büyük bir sevgi var. Kimse kitaba ziyan vermiyor, yırtmıyor, yok etmeye uğraşmıyor romanda.
– Katiyetle. Anlatıcı’dan başlayarak hiçbir karakter kitaba ticari gözle baksın istemedim. Makûs, uyanık, üçkağıtçı olan bile kitabı sevsin, kitaptan anlasın, kıymet versin istedim. Kara Mustafa Efendi meselâ… Üçkağıtçı, uydurma haritalar yapmaya uğraşan, uydurma kitaplar yapıp satan bir adam lakin kitap tutkusu ve bilgisi tartışmasız.
‘KİTAPLAR KİMSEYE ILIŞKIN OLMAMALI TAHMINEN DE!’
– El yazmasının konusu, tipi hiç belirtilmiyor. Dini ya da bilimsel bir kitap mı belirli değil. Neden?
– Evet, içerik gölgelenmesin istedim, gayem yalnızca kitap tutkusunu, aşkını vurgulamaktı. Romanın başlarında ustası Solak Süleyman’nın, kitabın kokusundan yola çıkarak Pertev’e, hayatında neyi rehber alacağıyla ilgili verdiği ders meselâ çok değerli:
“Bu duyumsadığın aklın kokusudur. (…) Hayatında aklın rehberliğinden hiçbir vakit şaşma. (…) Kitapları sev. Her birini… Her çeşidini… Onlara sonsuz hürmet duy. Onlar seni aydınlatacak ışığı her vakit sana sağlayacaklardır.”
Bu aşkla romanın ana sorgusuna geçiyor Pertev: Kitabın sahibi kimdir? Kitaplar aslında kimseye ilişkin olmamalı tahminen de kainata ilişkin olmalı. Pertev’in el yazmasının peşinden koşarken sonunda vardığı nokta da bu.
– Sonunda el yazması Pertev Efendi’de kalıyor. Anavatanını da öğreniyor lakin geri vermiyor. Neden?
– Onu bilmiyoruz, tahminen de geri verir.
– Devamı olacak mı?
– Olabilir ancak çabucak değil. Şu an 1960-70’lerde geçecek diğer bir roman hazırlığım var. İstanbul’un Hippilerle birinci ağır tanıştığı periyotta geçecek. Doğu Batı bakış açısını buluşturacağım. Turistlerin ve bir İstanbullunun gözünden yazacağım.
* ex-libris: Üzerinde bulunduğu kitabın kime ya da nereye ilişkin olduğunu belirten Latince etiket.
* Temellük: Yazma yapıtın ilişkin bulunduğu kişiyi yahut kitaplığı bildiren yazı, kayıt.
Ex-libris ya da Pertev Efendi Efendi’nin Seyahati / Can Orhun / Oğlak Yayıncılık / 336 s.
Cumhuriyet
