Getty Images
Bilim insanları koronavirüs aşısını bulmayı başarırsa dağıtımı için kâfi ölçüye kısa müddet içinde ulaşmak çabucak mümkün olmayacak.
Araştırma laboratuvarları ve ilaç şirketleri, tesirli bir aşının gelişimi, test süreci ve üretimiyle ilgili düzenlemeleri yine belirliyor.
Aşının global çapta dağıtımı için daha evvel gibisi görülmemiş adımlar atılıyor. Lakin aşıya sahip olma yarışını zayıf ülkelerin göz arkası edilmesi değerine varlıklı ülkelerin kazanacağına dair telaşlar da var.
Şimdi çalışmalar devam etse de, tesirli bir sonuç alınması durumunda bu aşıya evvel kim sahip olacak? Fiyatı ne kadar olacak? Ve yaşanan global kriz de göz önünde bulundurulduğunda, kimsenin geride kalmadığından emin olmak için ne üzere adımlar atılacak?
Salgın hastalıklarla çaba için aşıların gelişimi, test süreci ve teslimatı genelde yıllar alan bir süreçtir. Bulunan aşının başarılı olacağının garantisi de yoktur.
Bugüne dek sırf bir bulaşıcı hastalık büsbütün yok edildi: Çiçek hastalığı. Bu hastalığın sonunu getiren gayret de 200 yıl sürdü.
Başka yaşadığımız, çocuk felci, tetanos, kızamık, kabakulak ve tüberküloz üzere hastalıkların ise aşıları var.
KORONAVİRÜS AŞISI NE VAKIT BULUNUR?
ReutersCovid-19’a karşı geliştirilmekte olan aşıların denemeleri binlerce gönüllünün iştirakiyle devam ediyor.
Olağanda araştırmasından teslimatına beş ila on yıl alan bir süreç aylara sığdırılmaya çalışılıyor. Birebir vakitte, yatırımcılar ve üreticiler tesirli bir aşı üretimine hazırlık için milyarlarca doları riske atarken, üretim kapasitesi de artırılıyor.
Rusya, Sputnik-V aşısı denemelerinin hastalarda bağışıklık reaksiyonuna dair işaretler verdiğini ve Ekim ayında kitlesel aşılama sürecine başlanacağını söyledi.
Çin de başarılı bir aşı geliştirdiğini ve askeri işçisine uygulanacağını duyurdu. Lakin her iki aşının üretim süratiyle ilgili korkular da gündeme getirildi.
İki aşı da Dünya Sıhhat Örgütü’nün (WHO), üçüncü kademe klinik deneylere ulaşan aşılar listesinde yer almıyor. Bu basamak beşerler üzerinde geniş çaplı denemeleri kapsıyor.
Bu listede öne çıkan birtakım aşı adaylarının bu yıl sonuna kadar onaylanması bekleniyor. Tekrar de Dünya Sıhhat Örgütü 2021’nin ortasında kadar Covid-19’a karşı yaygın aşılama mühletinin başlamasını öngörmüyor.
BBCOxford Üniversitesi’nin aşı ruhsatına sahip İngiliz ilaç üreticisi AstraZenaca, global üretim kapasitesini artırıyor ve sadece Birleşik Krallık için 100 milyon doz tedarik etmeyi kabul etti.
Başarılı olması ve onaylanması durumunda global olarak da bu sayının 2 milyar olması bekleniyor. İngiltere’de bir gönüllüde olumsuz tepki görüldüğü kuşkusu üzerine klinik deneylere bu hafta orta verildi.
Onaylanması, 2020 sonuna kadar 100 milyon doz, 2021 sonuna kadar da 1.3 milyar dozdan fazla üretimin yapılacak olması manasına gelir.
Klinik deney basamağında olan yaklaşık 20 farklı ilaç firması daha var.
Bu firmaların hepsi aşı gelişiminde başarılı olamayacak, çünkü olağanda aşı deneylerinin sırf yaklaşık %10’u başarılı oluyor. Global odağın aşı üzerinde ağırlaşması, yeni ittifakların oluşması ve ortak gayenin bu sefer muvaffakiyet oranını artırması umuluyor.
Fakat bu aşılardan biri başarılı olsa bile çabucak herkese yetmeyeceği açık.
BBCAŞI MİLLİYETÇİLİĞİNİ ÖNLEMEK
Hükümetler bahislerini başarılı olması beklenen aşı adaylarını garantiye almaya planlarına yatırıyor. Resmi olarak sertifika verilmeden yahut onaylanmadan farklı adaylarla milyonlarca dolarlık mutabakatlar yapılıyor.
Örneğin İngiltere hükümeti, başarılı olsun olmasın, altı muhtemel koronavirüs aşısı adayı ile açıklanmayan fiyatlar karşılığında mutabakat yaptı.
ABD de başarılı bir aşı programı için geliştirdiği yatırım programından Ocak ayına kadar 300 milyon doz elde etmeyi umuyor. ABD Salgın Hastalıkları Denetim ve Tedbire Merkezi (CDC) eyaletlere 1 Kasım’a kadar aşı dağıtımına hazırlıklı olmaları talimatı verdi.
Fakat her ülke tıpkı adımlar atabilecek durumda değil.
Hudut Tanımayan Tabipler (MSF) üzere kritik bölgelerde aşı dağıtımı yapan yardım kuruluşları, ilaç şirketleriyle ön muahedeleri garanti altına almanın “zengin uluslar tarafından tehlikeli bir aşı milliyetçiliği yarattığını” söylüyor.
Bu mutabakatlar, daha fakir ve zayıf ülkelere ayrılması gereken global stokların da azalması demek.
Geçmişte, çocuklara menenjit üzere salgınlara karşı bağışıklık kazandırmaya çalışan birtakım ülkeler, bu hayat kurtaran aşıların yüksek fiyatları yüzünden birçok zorlukla karşılaştı.
Dünya Sıhhat Örgütü’nün tıbbi ve sıhhat eserlerine erişimden sorumlu genel müdür yardımcısı Dr. Mariangela Simao aşı milliyetçiliğinin denetim altında tutulması gerektiğini söyledi:
“Zorluk, sırf daha fazla para ödeyenin değil, tüm ülkelerin erişiminin olacağı, adil erişim hakkı sağlamak.”
BBCGLOBAL AŞI MISYON GÜCÜ MÜ VAR?
WHO herkese tıpkı fırsatı vermek için, Salgına Hazırlık ve Yenilikler Koalisyonu (CEPI) ile hükümetler ve Gavi olarak bilinen kuruluşlardan oluşan Aşı İttifakı (Vaccine Alliance) ile ortak çalışıyor.
En az 80 varlıklı ülke ve iktisat, Covax olarak bilinen global aşı planının imzacısı oldu. Maksat, ilacın satın alınıp dünya geneline adil dağıtılabilmesi için 2020’ye kadar 2 milyar dolar toplamak. Dünya Sıhhat Örgütü’nden ayrılmak isteyen ABD ise imzacılardan biri değil.
Kaynakları Covax’ta toplayarak iştirakçiler, Afrika, Asya ve Latin Amerika’da düşük gelirli 92 ülkeye Covid-19 aşıları için ‘hızlı, adil, eşitlikçi erişim’ sağlamayı umuyor.
Çok uluslu çalışma, farklı aşı araştırma ve geliştirme programlarını fonlamaya ve gereksinim duyulduğu durumlarda üreticilerin üretimi artırmalarına yardım etmeye çalışıyor.
Program dahilindeki geniş çaplı aşı denemeleri portföyüyle, 2021 sonuna kadar en az bir inançlı ve tesirli aşıdan yaklaşık 2 milyar doz tedarik edilmesi hedefleniyor.
Gavi’nin CEO’su Dr. Seth Berkley, “Covid-19 aşılarıyla işlerin daha farklı olmasını istiyoruz. Şayet sadece en güçlü ülkeler muhafaza altına alınırsa, global olarak yayılmaya devam eden pandemi memleketler arası ticaret ve toplumları bütün olarak vurmaya devam edecek” dedi.
BBCAŞININ FIYATI NE KADAR OLACAK?
Aşı gelişimine milyarlarca dolar yatırılırken, milyonlarca dolar da aşının tedarikine ayrılıyor.
Doz başına fiyatlar aşının cinsine, üreticisine ve sipariş ölçüsüne bağlı. Örneğin ilaç şirketi Moderna’nın geliştirmekte olduğu aşısını doz başına 32 dolar ile 37 dolar ortasında sattığı bildiriliyor.
Öteki yandan AstraZeneca’nın ise aşıyı ‘maliyetine’ satacağını yahut pandemi boyunca doz başına birkaç dolar fiyat belirleyeceği söyleniyor.
Ölçü olarak dünyanın en büyük aşı üreticisi olan Hindistan Serum Enstitüsü (SSI), Hindistan ve düşük orta gelirli ülkelere 100 milyon doz aşının tedarik edilmesi için Gavi ve Bill & Melinda Gates Vakfı tarafından da 150 milyon dolar takviye aldı. Tavan fiyatının doz başına 3 dolar olacağı belirtiliyor.
Fiyatı aşıyı olan hastaların ödemesi beklenmiyor.
Birleşik Krallık’ta kitlesel dağıtım İngiltere Ulusal Sıhhat Hizmetleri (NHS) tarafından yapılacak. Tıp öğrencileri, hemşireler, diş tabipleri ve veterinerler aşı sürecinde mevcut NHS çalışanına dayanak için eğitilecek. Bu hususla ilgili konsültasyon devam ediyor.
Avustralya dahil birçok farklı ülke de aşıyı halka fiyatsız yapacak.
Aşıyı, global dağıtım çarkının en değerli dişlilerinden olan insani yardım kuruluşları aracılığıyla sahip olanlardan da fiyat alınmayacak.
BBCAŞIYI BIRINCI KİM ALACAK?
İlaç şirketleri aşıyı üretecek lakin birinci aşıyı kimin olacağına karar veremeyecek.
EPABBC’ye konuşan AstraZeneca Idare Konseyi Lideri Sir Mene Pangalos, “Her kuruluş ya da ülke evvel kime bağışıklık kazandıracağına ve bunu nasıl yapacağına karar vermeli” dedi.
Birinci tedarikler sonlu olacağı için, önceliğin can kayıplarını azaltmaya ve sıhhat sistemini muhafazaya verilmesi bekleniyor.
Gavi’nin planına nazaran Covax imzacısı olan yüksek yahut düşük gelirli ülkelere nüfuslarının %3’üne yetecek kadar doz verilecek, bunun da ülkelerin sıhhat çalışanları ve bakımevi çalışanlarına yetmesi öngörülüyor.
Daha çok aşı üretildikçe, paylaşım nüfusun %20’sine yetecek kadar artırılacak. Bu etapta da 65 yaş üstü ve virüse karşı daha savunmasız olan öbür kümelere öncelik verilecek.
BBCHerkes %20 oranına ulaştıktan sonra aşı, ülkelerin zayıflığı ve Covid-19’a karşı mevcut tehdit dahil öteki kriterler göz önünde bulundurularak dağıtılacak.
Covax ülkelerinin programa dahil olmaları için 18 Eylül’e kadar müddetleri var, ön ödemeler için belirlenen tarih ise 9 Ekim. Dağıtım sürecine ait birçok farklı ögeyle ilgili müzakereler de devam ediyor.
Dr. Simao, “Belirgin tek bir şey var o da kâfi olmayacağı, gerisi havada” diyor.
Gavi, güçlü ülkelerin nüfuslarının %10 ila %50’sinin aşı olması için gereken ölçüsü talep edebileceklerini söz ediyor. Lakin tüm ülkeler %20’lik ölçüsü alana kadar hiçbir ülkeye %20’den fazla dağıtım yapılmayacak.
Dr. Berkley, temin edilecek doz ölçüsü toplamının yaklaşık %5’inin kenarda ‘tampon’ emelli tutulacağını söyledi. Bunun maksadının da ‘şiddetli ve ani gelişen salgınlara karşı yardım ve mülteciler üzere aşıya erişimleri olmayan kümelerle ilgilenen insani yardım kuruluşlarına dayanak olmak olduğunu’ tabir etti.
BBCGLOBAL AŞI DAĞITIMI NASIL OLACAK?
Birçok sıkıntı aşının başarılı olup olmayacağına bağlı.
Ülkü aşının beklentileri karşılaması lazım. Ayrıyeten fiyatının karşılanabilir olması, güçlü, uzun vadeli bağışıklık yaratması lazım. Dağıtımı için de soğutuculu depo sistemleri gerekiyor, üreticiler üretim kapasitelerini süratle artırmalı.
WHO, UNICEF, Hudut Tanımayan Hekimler’in dünya genelinde ‘soğuk zincir’ tesisleri olarak bilinen tesirli aşı programları var. Soğuk kamyonlar ve güneş gücüyle çalışan soğutucular, fabrikadan alana ulaşana kadar aşıların gerçek ısıda taşınmasını sağlıyor.
Lakin mevcut aşı programına yeni bir aşıyı eklemek, hali hazırda kuvvetli koşullarda yürütülen sistemlere çok büyük lojistik meseleler ekleyebilir.
Aşılar genelde 2C ile 8C derece ortasında soğutucularda depolanıyor.
Gelişmiş ülkeler için bu güç değil ancak alt yapısı zayıf olan, elektrik ve soğutucu sistemleri istikrarsız olan ülkeler için bu çok güçlü bir sorun.
BBC’ye konuşan Hudut Tanımayan Hekimler sıhhat danışmanı Barbara Saitta, “Aşıları soğuk zincirde koruma etmek başlı başına ülkelerin karşılaştığı en büyük zorluk, yeni bir aşının da eklenmesiyle durum iyice zorlaşacak” dedi ve ne gerektiğine ait şunları söyledi:
BBC“Daha fazla soğuk zincir ekipmanı eklemelisiniz, her vakit yakıt bulundurmalısınız (elektrik kesintisi olduğunda dondurucuyu ve buzdolaplarını çalıştırmak için), bozulduklarında tamir etmeli ve yerine yenisini getirebilmelisiniz ve muhtaçlık duyduğunuzda onları taşıyabilmelisiniz.”
AstraZeneca, aşılarının 2C ile 8C derece ortasında saklanması gerektiğini söyle
Lakin kimi aşı adaylarının, dağıtılmadan evvel -60C derece yahut daha soğuk depolarda koruma edilmesi gerekecek.
Barbara Saitta, “Ebola aşısını -60C derece yahut daha soğukta saklayabilmek ve dağıtabilmek için özel bir soğuk zincir ekipmanı kullanmamız gerekti, ayrıyeten yeni ekipmanı kullanabilmeleri için de işçisi yine eğitmemiz gerekti” dedi.
Başka yandan amaç nüfusa ait de soru işareti var. Aşı programlarının genelde amacında çocuklar olur, hasebiyle kurumların olağanda bağışıklık programlarının modülü olmayanlara nasıl ulaşacaklarını planlaması gerekiyor.
Dünya bilim insanlarının kendi hisselerine düşeni yapmasını beklerken birçok farklı zorluk da tahlil bekliyor. Aşılar, koronavirüse karşı tek silah değil.
WHO’dan Dr. Simao “Aşılar tek tahlil değil” diyor ve şu yorumu yapıyor:
“Teşhislere gereksiniminiz var. Can kaybını düşürmek için bir tahlil olmalı, iyileştirici tedavi sunulmalı sonra aşıya gereksinim duyulmalı. Bunların yanı sıra, toplumsal uzaklık ve kalabalık yerlerden kaçınmak vesaire üzere birçok tedbire uyulmalı.”
Cumhuriyet
