Prof. Dr. Şaduman HALICI
Cumhuriyet ismine, Cumhuriyet katillerine göz yumulamaz… M.K. Atatürk
Anayasamızın 1. unsuru Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir cümlesi ile başlar. O halde cumhuriyet nedir? “Devleti yöneteceklerin seçimle işbaşına geldikleri bir idare biçimidir”, formunda yapılacak bir tarif kâfi değildir. Cumhuriyet bu anlayışın ötesinde mana taşımaktadır.
Örneğin Montesquieu’ya nazaran cumhuriyet, yurt sevgisi ve eşitliktir. J.J. Rousseau’ya nazaran fazilettir. Atatürk’e nazaran fazilettir. İlkçağda Yunan ve Roma’da görülen cumhuriyet idareleri ortaçağda kimi İtalyan kentlerinde aristokratik cumhuriyetler olarak sürdürülmüştür. Amerikan Bağımsızlık Savaşı ve akabinde gelen Fransız İhtilali ile birlikte çağdaş bir içerik kazanmış; ulus egemenliğine dayanan ve demokrasiyi de içeren bir kavram olarak kullanılmıştır. Dolayasıyla Cumhuriyet geniş bir çerçevede değerlendirildiğinde demokrasinin önkoşuludur.
ATATÜRK’ÜN HALİ NETTİR
Cumhuriyetin gereği olan halk egemenliği fikri, Yeni Osmanlılarla Türk düşün hayatına girerken ferdî saltanatın devlete ve millete verdiği ziyan da tartışmaya açılmıştır. Birebir devirde Namık Kemal, Ali Suavi, Mizancı Murat üzere düşünürler de hâkimiyet-i ahali ve hâkimiyet-i milletten kelam etmişlerdir. Lakin egemenliğin Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak halife/sultanda görüldüğü Osmanlı sisteminde cumhuriyet biat derecesine indirilmiştir. Yani, halkın hükümet etme yetkisini biat yoluyla Osmanlı hanedanına bıraktığı savunulmuş, Cumhuriyet ise imparatorluk için sakıncalı bulunmuştur.
Meğer Mustafa Kemal’in (Atatürk) ulus egemenliğinden/Cumhuriyetten yana hali nettir. 1906’da Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik şubesini açarken yaptığı konuşmada milleti hâkim kılmaktan kelam etmiş (ASD 2, 1989:1), Sofya’ya ataşemiliter olarak giderken “Diktatörlük milleti mesut ve müreffeh kılmaz. Devletin temelini cumhuriyet prensiplerine nazaran hazırlamak lazımdır” demiş (Özalp, 1988:26), I. Dünya Savaşı sürerken savaş şartları nedeniyle cumhuriyetin kurulamayacağını lakin günün birinde bunun katiyen gerçekleşeceğini söylemiştir (Tezer, 1972: 131 vd). Amasya Genelgesi’nde ise ismi konmamış Cumhuriyete/halk egemenliğine geçişi müjdelemiştir.
Erzurum’da Mazhar Müfit’e (Kansu) zaferden sonra Cumhuriyetin benimseneceğini söyleyen Mustafa Kemal Paşa, Sivas Kongresi sürerken kongre başkanlığına sarayın kararının kalmadığını, Anadolu’da bir cumhuriyet kurulması gerektiğini söyleyen önergenin üzerine “Çok mühimdir, çok dikkate şâyândır, vakti gelince yapılacaktır” kaydını düşmüştür.
KAYITSIZ VE KURALSIZ
Gerek Amasya Genelgesi’nde gerekse Erzurum ve Sivas kongrelerinde milletin bağımsızlığını yeniden milletin azim ve uğraşının kurtaracağının ilan edilmesi, Kuvayı Milliye’yi âmil ve ulusal iradeyi hâkim kılmak temelinde birleşilmesi de demokratik Cumhuriyete giden yolda temel taşlarıdır. İhtilalin her evresi da seçime dayandırılmış, Saray ve İstanbul hükümetleri halk egemenliğinden ürküp meclisi kapatıp bir daha açmamakta direnirken Sivas’ta seçimlerin bir an önce yapılması istenmiştir. 1920 Meclis-i Mebusanı İstanbul’un işgalinin akabinde padişahın iradesi ile kapatılıp milletin sesi bir kere daha kesilirken ve ülke kan ve ateş deryasında iken tekrar seçim yapılmış ve TBMM açılabilmiştir. “Savaş yapıyoruz bize meclis değil evvel ordu lazım” diyenlere orduyu nasıl yapacaksın karşılığını vererek milleti işaret eden de Mustafa Kemal Paşa’dır.
TBMM, kayıtsız-şartsız egemenliğe sahip olan Türk Ulusu’nu temsil eden tek makam olmuş, 1921 Anayasası da uygulamadaki bu kanıyı anayasal karar haline getirerek Ali Fuat Başgil’in sözü ile Türkiye’de reisicumhursuz bir Cumhuriyet kurmuştur (Başgil, 1940: 12). Mustafa Kemal Paşa, rejimin Cumhuriyet olacağını tıpkı yıl mayıs ayında Şehzade Ömer Faruk Efendi’nin ulusal gayrete katılmak üzere Anadolu’ya geçtiği günlerde Mahmut Esat (Bozkurt) ile de paylaşmış, Osmanlı hanedanının bir daha ulusun başına gelemeyeceğini, çünkü Cumhuriyetin ilan edileceğini vurgulamıştır. Anadolu’nun sesi olan gazetelerin Sivas’ta İrade-i Ulusala, Ankara’da Hâkimiyet-i Ulusala ismini alması da tesadüf değil şuurlu bir tercihtir. Büyük Taarruz’la Türkün savaş alanında kazandığı zaferin 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanması ile diplomasi alanında perçinlenmesi ile Mustafa Kemal Paşa’nın Mazhar Müfit ve Mahmut Esat’a işaret ettiği o gün gelmiştir.
II. TBMM, 23 Ağustos’ta birinci tarihî vazifesini Lozan Antlaşması’nı onaylayarak yerine getirirken Mustafa Kemal Paşa Cumhuriyet niyetini Neue Freie Presse muhabiri J.H. Lazar’a verdiği söyleşide açıkça ortaya koymuştur. 2 Ekim’de gazete bu söyleşiyi yayımlarken 8 Ekim’de Yunus Nadi Bey’in Anadolu’da Yeni Gün gazetesi “Cumhuriyet yönetimimiz, tasrih (açıklanacak) ve yakında ilan olunacaktır” başlığı ile çıkmıştır. Kamuoyu böylelikle hazırlandıktan sonra 24 Ekim’de yaratılan hükümet buhranı ile Cumhuriyetin ilanına giden süreç başlamıştır. 29 Ekim 1923 Pazartesi akşamı saatler 20.30’u gösterirken anayasa değişikliği oylamaya katılan 158 milletvekilinin “Yaşasın Cumhuriyet!” sesleri ve alkışları ortasında benimsenmiştir. Cumhuriyetin ilanı, 23 Nisan 1920’de kurulan yeni devlete siyasal rejim tarafından gerçek isminin verilmesi demektir.
Anayasa Kurulu da sistemin zati Cumhuriyet olduğunu vurgulayarak bu gerçeği ortaya koymuştur. Bu nedenle 1921 anayasasında 29 Ekim 1923’te yapılan değişiklikler birtakım unsurların açıklama yolu ile değiştirilmesi olarak nitelendirilmiştir. Yani değişikliklerin bir açıklamadan ibaret olduğu vurgulanmıştır. Bu çerçevede Anayasa’nın 1, 4, 10, 11 ve 12. hususları yine kaleme alınmış, bir yeni husus eklenmiştir. 1. unsur “Egemenlik kayıtsız kuralsız ulusundur. İdare biçimi halkın kendi yazgısını direkt doğruya ve hareketli olarak yönetmesi aslına dayanır.
Türkiye devletinin hükümet biçimi Cumhuriyettir” biçimini alırken 4. husus ile Türkiye devletinin BMM aracılığı ile yönetildiği vurgulanmıştır. 10, 11 ve 12. hususlar ise devlet liderinin seçimi, vazife ve yetkileri ile bakanlar şurasının oluşumunu saptamıştır. Anayasa değişikliği dine ve lisana ait olarak 1921 Anayasası’nda bulunmayan yeni bir karara de yer vermiştir. 2. unsur ile Türkiye devletinin dini, İslam dinidir.
ULUSALLIK FİKRİ
“Resmi lisanı Türkçedir” kararı anayasada yer bulmuştur. Böylelikle Kurtuluş Savaşı’nın birinci günlerinden itibaren vurgulanan ulusallık fikri Türkçenin resmi lisan olarak anayasaya alınması ile somutlaşmış, lisan anarşisine son verilmiştir. Devlet dini ile ilgili kararın anayasa kararı haline getirilmesi ise saltanatın kaldırılması ve Cumhuriyetin ilanı üzere temel ihtilal adımlarına karşı var olan yansıları biraz olsun dindirme maksadını taşımıştır.
Bu karar ile Cumhuriyetin İslamiyet ile çelişmediği gösterilmek istenmiştir. Fakat tekrar de Cumhuriyetin ilanı Rauf Orbay, Refet Bele ve Kâzım Karabekir’in tenkitleri ile karşılanmıştır ki Karabekir daha 1920’nin birinci aylarında rejimin Cumhuriyete yöneldiğini görerek karşı çıkmıştır (Paşaların Arbedesi, 2019: 76). Basında ise Velid Ebüzziya Cumhuriyetin ilanını bir emrivaki olarak nitelemekle kalmamış, “Efendiler, devletin ismini taktınız, işleri de düzeltebilecek misiniz?” sorusuyla yöneticilere olana güvensizliğini de lisana getirmiştir (Tevhid-i Efkâr, 31 Ekim 1923). Hüseyin Cahit (Yalçın) ise Cumhuriyet daha emeklemeye başlamadan Cumhurbaşkanın hilafeti de kendisinde toplayacağı, diktatörlüğe gidileceği vehmine kapılmıştır. H. Cahit’e nazaran, “Hilafet bizden giderse, beş on milyonluk Türkiye devletinin İslam dünyası için hiç ehemmiyeti kalmayacakmış.”
Tarih, onları yanıltacaktır. Cumhuriyetçiler, Hüseyin Cahit ve onun üzere düşünenlerin vehmini kısa müddette giderecek, Türkiye Cumhuriyeti’ni hem İslam dünyasında hem de Batı uygarlığında var kılan ögenin hilafet değil, kazandığı askeri zafer ve akabinde girdiği çağdaşlık yarışındaki kararlılığı olduğu çok geçmeden anlaşılacaktır. Cumhuriyet okuyucuları, yeni Türkiye devleti kurulduğu günden itibaren Cumhuriyet rejimini ve demokratik sistemi benimsemiştir. Türkiye’de demokrasiyi yaratan Cumhuriyettir. Demokrasi toplumsal eşitsizliği azaltacak, çağdaşlığı hedefleyecek kurumlardan kimi vakit vazgeçebilir, lakin Cumhuriyetten vazgeçilemez.
Şayet Cumhuriyet korunabilirse yitirilen demokrasiye bir gün yine kavuşulabilir. Cumhuriyet yitirilirse demokrasi esasen yitmiş demektir. Hedef elbette ki demokratik Cumhuriyettir lakin evvel Cumhuriyettir. Regis Debray, “Cumhuriyeti demokratikleştirmek gerekir ancak bu Cumhuriyeti yok etmeden yapılmalıdır” der (Kışlalı, 1999: 114-115). Tıpkı Atatürk’ün Not Defteri’ne kaydettiği şu cümle üzere: “Cumhuriyet ismine, Cumhuriyet katillerine göz yumulamaz. Alınan tedbirler, gerek duyulduğunda değil, birtakım tedbirlerin uygulanmasını mümkün kılmak içindir.” (Not Defterleri XII s.26). Cumhuriyetle kalınız.
Kaynakça:
Atatürk’ün Not Defterleri, C. XII, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. 3, AAM, Ankara, 1989.
Başgil, Ali Fuat. “Esas Teşkilat ve Siyasi Rejim”, Milletlerin Tüzel Hayatı (Kolektif Eser), İstanbul, 1940.
Karabekir, Kâzım. Paşaların Hengamesi “İnkılap Hareketlerimiz”, Truva Yayınları, İstanbul, 2019.
Kansu, Mazhar Müfit. Erzurum’dan Vefatına Kadar Atatürk’le Birlikte, C. 1, TTK Yay., Ankara, 1966.
Kışlalı, Ahmet Taner, “Cumhuriyet Fikri”, Demokrasi, Kimlik ve Yurttaşlık Bağlamında Cumhuriyet, Haz. Nuri Bilge, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir, 1999.
Özalp, Teoman, Atatürk’ten Anılar, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1992.
Tezer, Şükrü. Atatürk’ün Hatıra Defteri, TTK Yayınları, Ankara, 1972.
Ziya Paşa, “İdare-i Cumhuriye ile Hükumet-i Şahsiyyenin Farkı”, Hürriyet, 14 Haziran 1870.
Cumhuriyet
