Getty Imagesİdlib’in Türkiye hududunda nokta alan Sarmada ilçesindeki bir bankadaki TL banknotları
Suriye’de ekonomik meseleler son periyotta derinleşirken, memleketin kuzeyindeki kimi nahiyelerde Türk Lirası’nın tasarrufu artıyor.
Suriyeli silahlı muhalif kümeler, hakim oldukları Afrin, Cerablus ve El Bab ortamlarında, hali hazırda kullanılan Türk Lirası’nı son haftalarda hususî olarak teşvik etmeye başladı.
Bu kapsamda ortamdaki PTT ofisleri üzerinden piyasaya daha fazla banknot ve madeni paranın sokulduğunu belirtiliyor.
El Esas’ın Suriye’deki eski kolu olan kümelerin da içinde bölge aldığı Hayat Tahrir el Şam (HTŞ) örgütünün denetimindeki İdlib eyaletinde ise, HTŞ’nin oluşturduğu Kurtuluş Hükümeti isimli oluşum TL tasarrufunu zarurî hale getirdi.
Evet memleketin birtakım nahiyelerinde Suriye Lirası mahalline neden ve nasıl TL kullanılıyor? Tarafların gözünde TL’nin tasarrufunun yaygınlaşması ne manaya geliyor?
Suriye iktisadı açısından kuvvetli devir
Dokuz yıllık iç savaşta önemli bir yıpranma yaşayan Suriye iktisadı, son aylarda, ağır ekonomik alakaları olan Lübnan’daki ekonomik bunalımın de tesiriyle daha şiddetli bir periyoda girdi.
Suriye’deki en varlıklı iş adamlarından biri olan, Devlet Lideri Beşar Esad’ın kuzeni Rami Mahluf’a para cezası kesilmesi ve kendisinin bunu ödemeyi kabul etmemesi de piyasalarda çalkantı yarattı.
Bunların dışında ABD’nin 17 Haziran’da Sezar Maddesi’yle yeni yaptırımları yürürlüğe sokması da bu çekişmeli süreci derinleştirdi.
Devlette pahalılık son birkaç haftada süratle yükselirken, besin üzere temel muhtaçlık hususlarına ulaşım zorlaştı.
Suriye Lirası ABD Doları önünde kıymetli ölçüde paha kaybetti. Bugün bir dolar yaklaşık 3000 Suriye Lirası’na denk geliyor.
Bu türlü bir süreçte Türk Lirası’nın, devletin kuzeyindeki birtakım kesimlerindeki tasarrufu yaygınlaşmaya başladı.
Suriyeli muhalif önder: Türkiye ile görüştük, TL’yi teşvik ediyoruz
Afrin, Cerablus ve El Bab yerleri, Türk ordusu ile Suriyeli silahlı muhalif kümelerin kontrolünde bulunuyor.
Türkiye, 2016 ve 2017’de düzenlediği Fırat Kalkanı Harekâtı ve 2018’de gerçekleştirdiği Zeytin Kolu Harekâtı sonrası, bu ortamlarda PTT büroları kurmuştu.
Türkiye’den idari mülkiye amirleri buralarda vazife yapıyor.
Sıhhat ve eğitim hizmetleri çoğunlukla Türkiye tarafından organize edilip karşılanırken çöp yekuna, su, elektrik üzere hizmetler de sonun gayrı tarafındaki Gaziantep ve Hatay belediyelerinin yardımıyla sağlanıyor.
Buralarda oluşturulan mahallî meclislerde vazife yapan Suriyeli başkanların maaşları da, polis ve er gücü üzere, Türkiye tarafından TL olarak ödeniyor.
Türkiye ile ticaret de devam ediyor.
Muhaliflerin Suriye Muvakkat Hükümeti oluşumunun başındaki isim Abdurrahman Mustafa, BBC Türkçe‘ye, son yaşanan ekonomik problemlerin akabinde, bu ortamlarda yeni bir arayış içerisine girdiklerini aktardı.
Getty ImagesAfrin’de gündelik hayatta TL tasarrufu“Bu kesimlerde Türk Lirası esasen tedavülde. Ulusal Ordu olsun, hükümet işçisi olsun, mahallî idareler olsun, sivil topluluk örgütleri olsun, hepsinin maaşları ya dolarla ya da TL’yle karşılanıyordu.
“Ama bizim oradaki meselemiz, TL için küçük madeni paralar ve banknotlar olmamasıydı. Türk tarafıyla görüşmeler sonucu bu gerçekleştirildi. Bizim yerlere küçük paraların, madeni para olsun, küçük banknotlar olsun, temini sağlandı.”
Mustafa, son devirde bu kesimlerde Türk Lirası’nın tasarrufunu teşvik ettiklerini fakat bunun muvakkat bir durum olduğunu altını söylüyor:
“Oradaki ekmek, akaryakıt ve gayrı hususlarda artık Türk Lirası üzerinden fiyatlandırma yapılmasını teşvik ediyoruz. Lakin yaptırım, karar yoktur. Bizim Suriye Lirası’nı iptal etme üzere bir gayemiz yoktur.
“Yine Suriye Lirası’yla alışveriş yapacak olan varsa özgürdür, bizim ona diyeceğimiz bir şey yoktur.
“Bu da muvakkat bir tatbiktir. Suriye’de kapsamlı bir siyasal süreç olduktan sonra esasen ulusal paraya geçilecektir.”
Türk yetkili: Teşvik yok, Türk Lirası teminat olarak görülüyor
Mevzuyla ilgili BBC Türkçe’ye konuşan üst seviye bir diplomatik kaynak ise TL tasarrufunun bu yerlerdeki teşvik edilmesinde Türkiye’nin bir dahli olmadığını söylüyor:
“Orada Suriye devleti var, diğer bir devletin egemenlik hakları var. Biz burada daha sağlam durduğumuz için, piyasa koşullarına nazaran bu türlü bir gelişme oldu lakin bizim bunu Türkiye olarak teşvik etmemiz kelam konusu değil.”
Diplomatik kaynak, Suriye’de savaştan evvel de Türk Lirası’nın kabul edildiği bölgelerin olduğunu, bunun ötesinde çok büyük bir değişim olmadığını söylüyor:
“2010’da Halep çarşısına gittiğinizde de elinizde Türk Lirası varsa alışveriş yapabilirdiniz. Şu an eskiye nazaran tek farkı Suriye Lirası çok bedel kaybettiği için Türk Lirası’nı kişilerin artık bir garanti olarak görmesi. Yoksa pratikte zati kullanılıyordu.
“Suriye’de bir savaş iktisadı var. Her kısımdan insan; Alevi, Sünni, Kürt fark etmiyor, daha kârlı çıkacağı, karşılığında daha fazla mal alabileceği para hangisiyse onu kullanır.
“Bu ortamda hem Türkiye ile hem rejim ile ticaret yapan çok sayıda tüccar var. Başkaca bu tüccarların memleketler arası irtibatları da çok güçlü, memleketin üçte biri şu an yurt dışında yaşıyor, bunu hesaba katın. Bu sebeple döviz akışı da oluyor, onu da en çıkarlı para ünitesine çevirip kullanıyorlar.”
Diplomatik yetkili, kelam konusu ticaret ve para akışını anlatmak için şu ifadeyi kullanıyor: “Ankara’dan bir Türk Lirası’nı alana koyup yuvarlayın, o para Ürdün’den çıkar. Muhtemelen de pahası artarak çıkar.”
Türk yetkili TL ile ilgili gelişmeleri ekonomik kaideler açısından açıklamakla birlikte ortada belli bir siyasi bildiri da olduğu kanısında:
“Türk Lirası malûm bir seviyede güvenlik sağlıyor. Suriye Lirası paha kaybediyor fakat biz buradayız ve güçlüyüz, iletisi verilmiş oluyor.”
Getty Imagesİdlib’in Türkiye hududunda mahal alan Sarmada ilçesindeki bir bankadaki madeni Türk Lirası paketleriİdlib’de neden Türk Lirası’na geçildi?
İdlib’de, Türkiye dahil çeşitli memleketlerin terör örgütü listesinde mahal alan HTŞ’nin kurduğu, Kurtuluş Hükümeti isimli oluşum kimi yerlerde artık TL’nin kullanılacağını açıktan ilan etmiş durumda.
Bu oluşumun hem askeri gücü hem de polis gücü var. Oluşum, eyaletteki eğitim ve sıhhat hizmetlerini de karşılıyor ve yönetimle ilgili kuralları koyuyor.
İdlib’de kullanılan temel azık gereçleri, ilaç, dokumacılık üzere eserlerin ticareti çok büyük orantıda Türkiye’den yapılıyor.
Şam idaresinin denetim ettiği güney ve şarktaki ortamlarla yapılan kısıtlı ticaret, yılın başındaki çatışmalardan sonra neredeyse durma noktasına geldi.
Türkiye’ye geçişlerin sağlandığı Cilvegözü Hudut Kapısı’nın HTŞ’nin elinde olması ve ticaretin büyük nispette buradan Türkiye ile sürmesi, İdlib’de de Türk lirasının yaygın olarak kullanılması sonucunu doğurmuştu.
Son periyotta Suriye lirası kıymet kaybedince HTŞ, buna karşı tedbir kapsamında birtakım sahalarda Türk Lirası’nın tasarrufunu mecburî hale getirdi.
10 Haziran’da Kurtuluş Hükümeti oluşumunun iktisattan sorumlu ismi Bassel Abdülaziz, günlük alışverişlerde Türk Lirası’nın kullanılacağını, artık İdlib’de de maaşların Türk lirasıyla ödeneceğini duyurdu.
Ekmek, benzin, ilaç üzere hayati değerdeki alışverişlerin TL ile yapılması mecburî hale geldi.
İdlib’de hizmet yapan memleketler arası sivil topluluk kuruluşları ve yardım derneklerinin çalışanlarına da maaşları TL ile ödeniyor.
Fakat günlük küçük ölçüdeki alışverişler için muhtaçlık olan 5 TL, 10 TL pahasındaki banknotlar ve madeni paralar, Afrin ve Cerablus’ta olduğu üzere PTT aracılığıyla sağlanmıyor zira İdlib’de Türkiye’nin resmi kurumları yok.
TL, İdlib’e ticaretle nasıl geliyor?
Türkiye’nin İdlib’de resmi kurumları olmaması nedeniyle eyalette “dövizci” ismi verilen tüccarlar, İdlib’deki büyük ticaret faaliyetlerinde edinilen ve yeniden küçük banknotları bulunmayan dolar banknotlarını alıp Cilvegözü Hudut Kapısı’ndan Türkiye’ye geçiyor.
Türkiye tarafında 100 dolarlık banknotları TL’ye çevirip İdlib’e geri götürüyorlar. Bu halde TL’nin nahiyede daha fazla dolaşımı sağlanıyor.
İdlib’de yaşayan, bu dolaşımı sağlayan tüccarlarla çalışan bir kişi, bu sistemi BBC Türkçe‘ye anlatırken milyon dolarlık ticaret tezinde bulunuyor:
“Cilvegözü hudut kapısından geçtikten birinci büyük yerleşim ünitesi olan Sermede ortamı, İdlib’in tüm ticaretinin geçiş noktası. Burada çok sayıda tüccar iş yapıyor.
“Suriye lirası kıymet kaybedince zati dolarla ticaret yapmaya başlamışlardı. Ellerinde dolar bu sebeple var. Fakat artık ekmek üzere daha küçük ölçüdeki alışverişler için 2 dolar bulunmuyor örneğin. Bunu TL ile karşılamak gerekiyor. Onlar da dolarları Türkiye’ye götürüyor, 1 TL’den 10 TL’ye kadar paraları getirip günlük alışverişler için piyasaya sürmüş oluyor.
Getty Imagesİdlib’deki bir döviz bürosunda TL satışı“Benim şimdiye kadar bildiğim İdlib’deki beşerler bu tüccarlara yekun 6 milyon dolar verdi. O para, ya Türkiye’ye götürüldü ya da El Bab, Afrin ve Cerablus’a götürülüp PTT üzerinden TL’ye çevrildi.”
Suriyeli bu kaynak, hem HTŞ hem öteki kesimlerdeki yetkililerle iş yaptığı için ismini vermek istemiyor.
“Tüccarların da HTŞ üyesi olmadığını, fakat şu an İdlib’de idarenin fiili olarak HTŞ’nin elinde olduğu için onları kabul etmek zorunda olduklarını” söylüyor.
Dolardan vazgeçilmesinin sebebini de şu tabirlerle anlatıyor:
“Eskiden buradaki tüccarlar rejimle de iş yapardı. Para neredeyse oradalar… Lakin rejimle yapılan iş karşılığı dolar gelirdi. Artık bu büyük bedeldeki banknotlar kullanılamayacak hale geldi, rejim kesimiyle ticari bağ de neredeyse bitme noktasına geldi. Doları bu formda değerlendiriyorlar.”
BBC Türkçe‘ye konuşan Türk diplomatik kaynak ise, İdlib’de HTŞ’nin TL’ye geçişi zarurî kılan açıklamasından Ankara’nın çok rahatsız olduğunu söylüyor.
Döviz geçişleri sorumuzu ise şu laflarla yanıtlıyor:
“Cilvegözü Hudut Kapısı HTŞ’ye ilişkin. O taraftan onlar müsaade veriyor geçenlere. Fakat biz kişisi yardımlara ve ticarete devam ettiğimiz için malûm bir denetimden sonra sivillerin geçişlerine müsaade veriyoruz. Ticaret savaş öncesinde de vardı, artık de devam ediyor.”
Suriye idaresi TL’nin tasarrufuna nasıl bakıyor?
Suriye idaresinin ise yaşananları, “Türkiye’nin işgal planının kesimi olarak” gördüğü anlaşılıyor.
Mevzuyla ilgili BBC Türkçe‘nin sorularını yanıtlayan, Şam’da yaşayan, hükümete yakın siyasi analist Arif Della, “bazı ortamlarda TL tasarrufunun gerisinde direkt Türkiye olduğu” görüşünde.
Getty ImagesKoronavirüs periyodunda Şam sokaklarıDella, “Türkiye’nin memleketler arası kanunlara karşıt hareket ettiğini” savunuyor:
“Türkiye’nin halihazırda işgal etmiş olduğu Suriye’deki topraklarda kendi para ünitesinin kullanılmasını dayatması hukuka karşıttır.
“Bu tatbik ve aralarında Türkiye’nin Suriye topraklarında kişileri tutuklaması, apartheid duvarları örmesi, Suriye topraklarında Türkiye bayrağı dalgalandırması ve hem Türkiye hem de Türkiye’nin desteklediği terörist kümeler tarafından işgal edilen bölgelerdeki mekteplerde Türk eğitim müfredatını dayatması; Türkiye’nin siyasetinin, işgalini sağlamlaştırmaya sahih gittiğini teyit etmektedir.”
Della, Türkiye ile Suriye arasındaki münasebetin de şu anda işgal eden ve edilen seviyesinde olduğunu söylüyor:
“Türkiye ile Suriye arasındaki ikili münasebetler, işgal eden ve işgal edilen seviyesine gelmiştir. İşgali Suriye-Türkiye alakalarını tanımlayan tek kavramdır ve buna Suriye tarafından katiyen karşı çıkılmalıdır.”
Bu arada Suriye’nin Kürtlerin teftişi altında kesimleri de TL tasarrufuna reaksiyon gösteriyor.
BBC Türkçe‘ye konuşan, Kuzey ve Şark Suriye Özerk Idaresi ismi verilen oluşumun Eş Yönetici Yardımcısı Bedran Çiya Kürd şu tahlili yapıyor:
“Bu, Türkiye’nin bu yerleri ilhak etmekte olduğunu teyit eden sayısız kanıttan biridir. Türkiye’nin Suriye’de denetim ettiği nahiyeler, Suriyeli karakterini yitirmektedir. Bu siyasetin Suriye bunalımının tahlili ile ortamdaki barış ve istikrarın geleceğinde önemli ve negatif yansımaları olacaktır.”
Getty ImagesSuriye’den, dövizdeki hareketliliği gösteren bir TV ekranı manzarasıMart 2011’de başlayan iç savaş öncesi 21 milyon olan Suriye nüfusu, Dünya Bankası olguların nazaran 2019’da 16 milyon 900 bine düşmüştü.
Birleşmiş Milletler’in açıklamalarına nazaran, bu nüfusun 3 milyondan fazlasının İdlib’de yaşadığı düşünülüyor. 2017 öncesi 1,5 milyon olan kesimin nüfusunun, silahlı kümelerin Şam idaresine karşı kaybettiği yerlerdeki halkın göçleri sonucu olarak 3 milyonu geçtiği belirtiliyor.
Türkiye’nin açıkladığı donelere nazaran Afrin ve Fırat Kalkanı ortamında ise nüfus 2 milyona yaklaştı. Yani bu donelere nazaran neredeyse 6 milyon Suriyeliyi kapsayan bir yerde, yaygın olarak Türk lirasını kullanılıyor.
Bu da memleket nüfusunun üçte birine denk geliyor.
Suriye’de TL tasarrufunun yaygınlaşmasının ekonomik sonuçları önümüzdeki devirde daha net görülecek.
Fakat bunun siyasal sonuçları, mahsusen Astana ve Soçi süreçlerine tesir edip etmeyeceği de merak konusu.
- Washington Post: Esad, Suriye’de 9 yıldır süren savaşta en şiddetli periyodunu yaşıyor
- İdlib’deki kırılgan ateşkes sürecek mi?
- İdlib neden değerli, Suriye ordusunun operasyonlarında son durum ne?
- Suriye, İdlib’de Türk-Rus iştirakiyle oluşan fiili durumu nasıl görüyor?
Cumhuriyet
