ZEUS SUNAĞI NEDİR?
Anadolu’da binlerce yıldır birçok kültür var oldu. 12 bin öncesi, Göbeklitepe’den bu yana onlarca farklı toplum Anadolu’da sayısız iz bıraktı. Bu izler içinde en görkemlilerinden biri yaklaşık 2300 yıl evvel Pergamon’da, günümüz İzmir-Bergama’da yapılmış Zeus Sunağı’dır.
İ.Ö.3. ve 2. yüzyılda Batı Anadolu’nun hükümranı Pergamon Hükümdarları, Attalos hanedanı idi. Pergamon’un akıllı ve bilgili hükümdarları başkentlerini periyodun en görkemli yapılarla süslü güçlü bir metropol haline getirdiler.
Kenti daima tehdit eden, Eskişehir-Ankara etrafında yerleşmiş Galatlar (Kelt topluluklarından) ismi verilen bir barbar halka karşı kazandıkları zafer nedeniyle, Hükümdarları II.Eumenes Pergamon Akropolüne, bu zaferi onlara kazandırdığına inandıkları baş ilah Zeus onuruna bir Sunak yaptırdı.
Yaradana kurban sunmak için yapılan bu Sunak bir mimari ve heykeltıraşlık şaheseriydi. Alt nalı biçiminde, 35*34 boyutlarında 12 mt, dört katlı bir apartman yüksekliğindeydi. Salt mermerden yapılmıştı. Dış duvarlıları süsleyen mermer frizler sayısız tanrısal figür taşıyordu.
Bu mermerlere işlenen manzaralarda, o vaktin inancına nazaran Zeus ve ailesinin Titan/Gigant denen devlerle savaşıp kozmosa hâkim olması anlatılıyordu. Bu anlatıyla Pergamonlular, düşmanlarını Devler/Gigantlar, kendilerini kazanan ilahlar yerine koymuş oluyordu.
İnanılmaz hoşluktaki heykelimsi kabartmalarla Pergamon heykeltraşları mermere acı, endişe üzere hisleri işliyor, heykelleri hareketlilik içinde gösteriyorlardı.
Sunağın iç duvarlarındaki frizlerde de Pergamon’un kuruluş söylencesi sayılan Kahraman Telephos’un serüvenlerini anlatılıyordu. Bu da mermerlere işlenen, çizgi roman üzere, birinci uzun sıralı hikaye kabul ediliyor.
Zeus Sunağı, bu eşsiz eser Pergamon Akropolünde yüzlerce yıl insanların inanç gereksinimini karşıladı. Varlığı korundu.
İ.S. 6. yüzyılda Bizans periyodunda artan Arap akınlarına karşı, kentin surlarını güçlendirmek için, bilhassa fanatik hıristiyan Ephesuslu Ionnes’in kışkırtmalarıyla Sunak yıkıldı ve modülleri sur duvarlarına destek taş olarak kullanıldı.
Aslında o yıllarda Hıristiyanlıkta, inançlarında heykellerin yeri olmadığını savunan “İkonoklast”, “heykelleri yok etme” akımı başlıyordu. Akdeniz, Ege havzalarında birçok mermer heykelin kırılması, yok edilmesi bu devirde olmuştur.
Akabinde İ.S.715’de bölgeye gelen Emevi Kumandan Mesleme Sardes’in (Salihli) yanı sıra Pergamon’u yıktı, kentte taş üstünde taş bırakmadı.
Sunağı o güzelim modülleri ya sur duvarlarında ya da temellerinin bulunduğu yerde oluşan höyüğün, toprağın altında, tarihin kollarında uykuya daldı. Kent eski ehemmiyetini yitirdi.
NEDEN ZEUS SUNAĞI?
13.yüzyılda Türklerin bölgeye gelmesiyle yöre yine canlandı. Pergamon Akrapolü’nün aşağısındaki düzlükte kent; mescitler, hanlar, hamamlarla donatıldı. Yeni Bergamalılar Akropole “Kale” dedi. Kale tam bir harabeydi.
Bergama’yı ziyaret eden gezginlerden 17.yüzyılda Evliya Çelebi, 19.yüzyıl başlarında Charles Texier üzere gezginler Pergamon’u bir harabe kent olarak anlatırlar.
1625’de Bergama’ya gelen, İngiliz fotoğraf ve heykel koleksiyoncusu Arundel Kontu Thomas Howard’ın adamı papaz Willam Petty Akropolde bulduğu iki frizi, ne olduğunu bilmeden İngiltere’ye götürdü. Bu iki eser vakit içinde Howard’ın koleksiyonunda unutuldu, fakat 1960’larda tekrar fark edildi.
Ünlü Fransız düşünür Michael Foucoult bu durumu şöyle değerlendirecektir. “19. yüzyıl Avrupalıları, yaşadıkları periyoda mana katmaya çalışırken kendilerini inançsız hissettiklerini ve bu manası sağlamak ve yeni bir kimlik yaratmak için antik çağ tarihine dönmüşlerdi.”
Onlara, kendi kültürel geçmişlerine temel olacak simgeler gerekiyordu. İngilizler Yunanistan’ın, Fransızlar Mısır’ın, Almanlar Anadolu’nun tarihi yapıtlarına göz diktiler.
Almanlar nazaran Bergama’nın Zeus Sunağı bu muhtaçlık için biçilmiş kaftandır.
ZEUS SUNAĞI NASIL KAÇIRILDI?
Bu ortamda, 1864’de Kuzey Ege’ye, Dikili-Bergama yolunu yapmak için gelen Alman Mühendis Carl Humann‘a yol yapmak için taş lazımdır. Humann yöredekilere, “taş nerde bulabileceğini”, sorar. “Bergama’ya” git, derler. “Orada taş çok”.
Bergama Akropolüne çıkan Humann, kalenin sur duvarlarında Zeus Sunağının o harika frizlerinden birkaç adedini görür. Berlin’e Müzeler Müdürü Ernst Curtius, Alaxender Conze üzere görevlilere haber salar. Almanya’nın ismi o vakitler daha Prusya’dır.
Duvarlardaki frizlerin harika hoşlukta, sıra dışı eserler oldukları anlaşılınca Carl Humann, surlardaki frizleri sökerek ve yaptığı saklı hafriyatlarda bulup Dikili’de biriktirdiklerini, 1864-1878 yılları ortasında; Prusya/Alman Devletinin yardımıyla, hiçbir müsaade almadan, kaçak, İzmir Alman Konsoloslarının da marifetiyle Bergama’dan Dikili’ye kağnılarla, Dikili’den İzmir’e teknelerle, İzmir’den de Hamburg’a gemilerle, oradan da Berlin’e trenle taşıtarak gönderir.
Öteki yerlerden de gelen bu üzere olaylar nedeniyle Osmanlı Payitahtı rahatsızdır. Padişah Abdülaziz’dir. 1869’de Osmanlının birinci Asar-ı Atika yasası çıkarılır. Bu yasaya nazaran “tarihi yapıtların yurt dışına çıkarılması muhakkak yasaklanır.”
Bu yasaya karşın yapıtların C.Humann başkanlığındaki çete tarafından yasa dışı Almanya’ya gönderilmesi, gizlice kaçırılması devam eder.
Carl Humann yaptığı kaçak hafriyatları ve yapıtların nasıl kaçırıldığını 1871 yılında Berlin’e yazdığı mektupta açıkça anlatır: “Bunu gerçekleştirmek için birkaç kişi istihdam ettim ve kaya üzere sağlam Bizans duvarının köşesini kırdım. Duvarın içinde çıkan kabartmalardan birinde, ölmek üzere yere kapanmış bir genç oğlan vardı. Kabartmaların ikincisi ise kestirim edebildiğim kadarıyla, Herakles’in topuzunun vuruşlarına karşı kalkanıyla kendini muhafazaya çalışan yaşlı bir devi simgeliyordu. Daha sonra bu iki kabartma modülünü, mükemmel bir frizi, birkaç yazılı plakayı ve daha evvel Bergama’da topladığım yapıtları İzmir’deki Konsolos Dr. Johannes Lührsen’e gönderdim. O yıllarda buraya gelen tüm gezginler Dr.Lührsen’in konukseverliğinden nasiplerini almışlardır (!). Eserler daha sonra konsolosluk tarafından Berlin’e yollandı.”
Bu kaçırılma olayı sırasında Bergamalılar, natürel ki mermer frizlerin manasını ve kıymetini bilmezler fakat “Bergama’nın hazineleri kaçırılıyor” diye ayaklanırlar, kağnıların önünü keserler. İstanbul’dan bir Paşa denetime gelir. C.Humann Paşa’ya bedelli taşları değil yol taşlarını gösterir, iyi ağırlar! Paşa da “bu taşlar bedelli değilmiş” der, geri döner.
C.Humann yaptığı yasa dışı işten korkmuş olmalı ki birebir yıl Berlin’e bir mektup daha muharrir ve Alman devletinden yardım ister: Daha sonra gönderdiği “üç modülün mavimsi beyaz mermerden ve birinci ikisinin 89 cm yükseklikte olduğunu, bu kabartmaların tıpkı frize ilişkin olabileceğini, artık daha fazla bir şey yapmasının mümkün olmadığını, Kraliyet Müzesinin bu işi üstlenmesi gerektiğini” müellif.
Bergama yapıtlarının yurt dışına gayrı yasal gönderilmesi organize bir şeklide sürmektedir.
Bu kaçakçılığın şahitleri da olur: 1872 yılında, Anadolu’nun antik kentlerini dolaşan İngiliz gezgin Edwin John Davis yayınladığı notlarda: “İzmir’de bir otelde bir Alman mühendisle (Carl Human) karşılaştığını, yakın vakitte Bergama’da kapsamlı bir hafriyatta görevlendirilmiş ve pek başarılı olduğunu, Avrupalıların Osmanlı’dan antik eser arama müsaadesi almalarının kolay olmadığını”, muharrir.
Nitekim de Almanların sonraki yıllarda yayınladıkları envanterlerde 1873 yılında Bergama yapıtlarının, yasal olarak mümkün olmadığı halde, Almanya’ya gönderildiği belgelidir.
Bununla birlikte kaçırılan yapıtların çokluğundan Prusya/Alman Devleti de huzursuz olmuştur. Bilhassa, daha sonra bir orta kral olacak olan Prens III.Freidrick’in baskıları ve uğraşlarıyla yeni bir Asar-ı Atika Nizamnamesi çıkartılıp kaçırılan yapıtların ve kaçırılacakların yasallaştırılması istenir.
Yapılan baskılar sonucu, 1874 yılında, o sıralar Osmanlı Müze-i Hümayun Müdürü, tekrar bir Alman olan Philipp Anton Deither’e bir yasa hazırlatılır. Yasaya nazaran; “bulunan tarihi yapıtların 1/3’ünün hafriyat yapana, yani Almanlara, 1/3’ü toprak sahibine, 1/3’ü Devlete verilecekti”. Paylaştırmayı da tekrar bir Alman, İzmir Osmanlı Bankası Müdürü, Göttingenli W.Heinze yapacaktı.
Güya bir heykel üçe bölünürmüş gibi!
Yasanın çabucak uygulanmasını isteyen Almanlar, beklemedikleri bir halde Osmanlının yurtsever memurlarının direnişiyle karşılaşırlar. Osmanlı, Bergama yapıtlarını Almanlara vermez. Maddeyi uygulamaz. Doğal ki bu direnişten, değişik bir kişilik olan Padişah Abdülaziz’in haberi olmalıdır.
Bunun üzerine Prens III.Freidrich’in görevlendirdiği Dr. Gustave Hrischfeld, 27.06.1874’de Bergama’da hafriyat yapmak için Osmanlıya baş vurur. Bu dilekçeye Osmanlı Hariciye Nezaretinin 11.12.1874’de verdiği karşılık ibret vericidir: «…esasen eski eser kazısından amaç bilgi sahibi olmaksa …..eğer hafriyat yapmak isteniyorsa, yapıtlarını tümünün müzeye verilmesi, çıkacak olan yapıtların yalnızca alçı kalıpları ile fotoğraflarının alınması ve hafriyat yapılmak istenen alanlar için farklı ayrı Ruhsat istenmesi konularının kabul edilmesi Koşuldur.». İş yokuşa sürülür. Buna benzeri öteki dilekçeler de reddedilir.
C.Humann’ın gizlice kaçırdığı yapıtlardan geride kalan Bergama yapıtlarını Osmanlı Almanlara 1874’de resmen vermemekte kararlıdır.
Lakin Humann başkanlığında, A.Conze üzere müzeciler, hatta Prens III.Freidrick’in de içinde olduğu şebeke kaçakçılığa devam etmektedir.
Carl Humann, 1878’de Berlin’e yazdığı mektupta olguyu şöyle anlatır: “Zaten, Ali Rıza’nın (İzmir’deki Osmanlı memuru) yalnızca kâğıt üzerinde var olan (tarihi yapıtları ülke dışına çıkarılmasına müsaade vermeyen) Âsâr-ı Atîka Nizamnamesinden haberi bile yok. Bu işin kokusu çıkmadan rölyefleri zirveden aşağı indirteyim, sağlam sandıklara koyayım, Dikili’ye taşıtayım. Orada kimse sandıkları İzmir’e gidecek bir gemiye yükletmemi engellemez. İzmir’deki Diran Efendi’yi (Osmanlının Gümrük memuru) yoklayıp İzmir Limanı’na denetimsiz sokmalarını sağlarım. Zahmet yaratılırsa gemim İzmir yerine Syra’ya (Syros- o vakitler Osmanlı sonları içinde olan bir Ege adası) sarfiyat, oradaki Alman Konsolos Kloebe yükü nakleder. Böylelikle hiç kimse sandıkların yerini bulamaz. Biz de bunların size altı yıl evvel ve geçen sene gönderdiğim rölyeflerden olduğunu söyleriz.”
Bu ortamda Osmanlının iç işleri karışıktır. 1876’da Abdülaziz devrilmiş, II.Abdülhamit Padişah olmuş, I.Meşrutiyet ilan edilmiştir. Almanların Bergama yapıtlarını isteme talepleri devam eder lakin bu süreçte de kabul görmez.
Taa ki, “93 Harbi” de denen 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşının sonuçlarına kadar.
Bu savaşta, Gazi Osman Paşa’nın savunduğu Plevne düşmüş, galip Rus Ordusu İstanbul kapılarına, Ayastefanos/Yeşilköy’e kadar gelmiştir. Payitaht düşmek üzeredir. Osmanlı kelamda müttefik Almanya’yı barış için aracı olmaya çağırır. Berlin’de, Alman Şansölyesi Bismarck himayesine yapılan mutabakatla Osmanlı Romanya, Bulgaristan ve Kıbrıs’ı kaybeder. 10 milyon muhacir Anadolu’ya göç eder. Düzgünce köşeye sıkışmış Osmanlı Devleti, üzerindeki fırsatçı Alman baskısı altında, Prens III.Freidrich ve Şansölye Bismarck’ın katkılarıyla, bilhassa Osmanlının Müzeler Müdürü Alman Deither’in gayretleriyle 1/3 yasasını uygulamak durumunda kalır. “Kasap et kaygısındadır, koyun can”. Aslında büyük kısmı C.Humann tarafından kaçırılmış olan Zeus Sunağının geride kalanları 20+20 bin marklık (bugünün parasıyla 70-80 bin Euro) bir bağış karşılığında Almanlara verilir.
SÜRGÜNDEKİ ZEUS
Bu kararları öğrenince, daha evvel Zeus Sunağının kaçırılmasında baş rol oynayan C.Humann büyük sevinç içinde, Bergama Akropolünde taa Ege Denizinden görülen büyük bir ateş yakar. Prens III.Freidrich’e “Pergamon Hükümdarı Attalos”, kendine “gods beloved man- rablerin gözdesi adam” sıfatını takar. Böylelikle kaçakçı olma durumundan kurtulacağını düşünüyor olmalıdır.
Bu gelişmeler bağlamında İstanbul basını, bilhassa Serveti Fünun gazetesi, Mehmet Vahid’in kalemiyle Osmanlının Müzeler Müdürü Alman Deither’e ağır suçlamalarda bulunur.
Bu yapıtları Berlin’e getirmişlerdir lakin başlangıçta bu süper frizlerin ne anlattığını, ne olduğunu bilinmez. Tarihi evrakların incelenmesinden bu yapıtların Pergamon Krallığının yaptırdığı görkemli Zeus Sunağı olduğu anlaşılır.
Yapılan rekonstüksiyonlarla Sunağı ve heykelleri, Berlin içinden geçen Spree ırmağı üzerindeki bir adaya inşa ettikleri evvel küçük, daha sonra 1930’da daha büyük bir müzeye koyarlar. İsmine da Pergamon Müzesi derler.
1933’de Almanya’da iktidara gelen faşist Hitler de Bergama yapıtlarını, görkeminden yararlanarak kendi ideolojisi için kullanmaya çalışır. Japon İmparatoru üzere konuklarını burada ağırlar, 1936 Olimpiyatlarının açılışını burada kutlar.
Çok uzaklardan, Bergama’dan çetin yollar aşılarak, yollarda kim bilir ne tahribatlara uğratılarak Berlin’e sürgüne getirilen Zeus Sunağını zahmeti burada da bitmez.
II.Dünya Savaşında Hitlerin yenilmesi üzerine, 1945’de Zeus Sunağının içinde bulunduğu Müze de Sovyet Ordusunun eline geçer. Bergama yapıtlarının bir kısmı inançlı bir yere götürüldüğü söylenir lakin Alman Devlet dokümanlarındaki fotoğraflara nazaran Müze harabe haline dönmüştür.
Müzeyi Naziler’in elinden teslim alan Sovyet Albayı S.I.Tyulpanov bu durumu şöyle saptar: “Siz Almanlar sanat yapıtlarınızı, dünya kültürünün bu süper hazinelerini hakikaten berbat korudunuz ve böylesi tehlikelere maruz kalmalarında kabahatiniz var. Ancak bütün bu sanat yapıtlarını ilişkin oldukları yere götüreceğimiz gün gelecek. Zira biz sanat yapıtlarına savaş ganimeti olarak bakmıyoruz”.
Berlin’in siyasi durumunun belirsizliğinde Sovyetler, Zeus Sunağının modüllerini vagonlara doldururlar, Leninigrad’a (şimdiki Petersburg) götürürler. 1956’da Berlin’in ikiye bölünmesi katılaşıp, Pergamon Müzesi Berlin’in doğu yanında kalınca Sovyetler Bergama yapıtlarını Doğu Almanya’ya iade ederler: hem de “Sovyet halkının Alman halkına armağanı“ olarak. Natürel ki sormak gerekir: Kimin yapıtlarını kime armağan ediyorlardı ki?
BERGAMALI ZEUS KONUTUNA DÖNMELİ
Osmanlı 1884’de Osman Hamdi beyefendi eliyle çıkarılan 3.Asarı Atika Nizamnamesiyle tarihi yapıtların yurt dışına çıkarılmasını büsbütün yasaklayacaktır, lakin o gündür bugündür Bergama’nın Zeus Sunağı Almanya’da, Berlin’de sürgündedir. Müze dedikleri koca bir hapishanede tutsaktır.
1995 yılında ise 100 Bergamalı genç, Bergama Belediye Meclis üyeleriyle birlikte bir sefer daha Berlin’e gidip birebir istemi tekrarlar, kararlılıklarını bildirirler.
Bir kampanyaya dönüşen bu istem bağlamında ulusal seviyede 20 milyon imza toplanır. Bu teşebbüs ülkede ve yurt dışında büyük yankı uyandırır. Yurt dışına kaçırılmış tarihi yapıtların geri alınması teşebbüsleri için bir milat kabul edilir.
Bu istikamette çalışmalar Bergama’nın başına gelen bir öteki olumsuzluk, “Siyanürlü Altın Madeni” olayları ve siyasal gelişmeler nedeniyle yavaşlar ve durur.
Ortadan geçen bu kadar vakit müddetince teknolojinin gelişmesi, internet aracılığıyla her türlü bilgiye kolay kolay ulaşılabilmesi, Osmanlı evraklarının daha dikkatle okunması, Zeus Sunağını geri istemenin, onun Almanya’ya götürülmesinin düpedüz bir kaçakçılık ve şaibe olayı olduğunu ortaya çıkarır.
Üstelik Bergama UNESCO Dünya Mirası asıl listene alınmıştı. 1964’de imzalan Memleketler arası ICONOMOS Venedik Tüzüğü’nin 7.maddesi açıkça: “Bir anıt tanıklık ettigˆi tarihin ve ic¸inde bulundugˆu ortamın ayrılmaz bir parc¸asıdır. Ku¨ltu¨r varlıgˆının tu¨mu¨nu¨n, ya da bir parc¸asının bas¸ka bir yere tas¸ınmasına – anıtın korunması bunu gerektirdigˆi, ya da c¸ok o¨nemli ulusal yahut memleketler arası c¸ıkarların bulundugˆu durumlar dıs¸ında müsaade verilmemelidir…”, demektedir.
Bu akışta, İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi 12.08.2021 günü Oybirliği ile, siyasi parti farkı gözetmeksizin aldığı ve Bergama Belediyesinin de katıldığı kararla Zeus Sunağının geri getirilmesi konusunda çalışma yapma kararı alır. Durumu bir üst seviyeye çıkarır.
Bugün bu bilgiler ve değerlendirmeler göstermektedir ki, Bergama’nın Zeus Sunağının ve Bergama heykellerinin büyük kısmının 150 yıl evvel Bergama’dan Berlin’e götürülmesi açık bir kaçakçılık olayıdır. Müsaadelerle götürüldüğü bildirilenler de şaibeyle, baskıyla alınıp götürülmüştür.
Bergama’nın, Zeus Sunağı ve heykellerini geri alma istemi hukuken de ahlaken de haklıdır. İnsanlığın 21.yüzyılda ulaştığı gelişmişlik seviyesiyle uyumludur.
Anadolu’nun yurt dışına götürülmüş yapıtları meskenlerine dönmelidir. Zeus Sunağı Bergama’nındır ve geri verilmelidir.
Cumhuriyet
