Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 9 Şubat’ta Türkiye’nin “Milli Uzay Programı”nı açıkladı.
10 yıllık programda yer alan 10 gaye ortasında; 2023’te Ay’a yerli üretim motor ve uzay aracıyla yapılacak sert iniş, 2028’de yumuşak iniş, uzaya birinci Türk vatandaşının gönderilmesi ve uzay limanı işletmesi kurulması da var.
Pekala 3 yıldan az bir müddet içinde Ay’a birinci yerli uzay aracının gönderilmesi için Türkiye’de kâfi altyapı, hazırlık çalışması ve insan kaynağı var mı?
Türkiye Uzay Ajansı (TUA), 2018 yılında kuruldu. Takımının oluşturulduğu 2019’dan bu yana başında Serdar Hüseyin Yıldırım var.
BBC Türkçe‘ye konuşan Serdar Yıldırım; uzay aracı üretimi, yerli motorun adaptasyonu ve fırlatma için yapılacak milletlerarası işbirliği üzere mevzular şimdi çalışma etabında olsa da, bir maksat koymak ve bu gaye doğrultusunda çalışmaları sürdürmek gerektiği görüşünde. Fakat çeşitli nedenlerle gecikmeler yaşanabileceğini söylüyor.
Konulan gayesi “agresif” olarak tanımlıyor lakin 2023’te Ay’a çıkma gayesinin ertelenmesi ihtimalini yüzde 50’nin altında görüyor:
“2023, bir Ay misyonu için çok agresif bir tarihtir. Lakin misyon iyi incelenirse yapacağımız yalnızca Ay’a erişmektir. Türkiye’de imal edeceğimiz bir uzay aracı, Türkiye’de üretilmiş bir hibrid motor ile Ay’a ulaşmak… Sıfırdan başlıyor olsaydık tekrar 2023’e yetişemezdi.
“Her şey yolunda giderse bu 2023 sonuna yetişecektir. Lakin biliyorsunuz bu işlerde her vakit her şeyin yolunda gitmeme ihtimali de vardır.
“Bir amaç koymak zorundayız. Planlama gerçeğe çok yakın lakin elbette riskler barındırıyor. Birinci kez yapılacak bir iş. Teknik olarak beklemediğimiz sorunlarla karşılaşabiliriz, tedarik zincirinde aksamalar olabilir. Bunlar daima oyunun kuralı içindedir. Bu türlü bir durumda elbette ki gecikmeler olabilir.”
Getty ImagesAdım adım planlamayı ve bugüne kadar yapılanları Yıldırım’a sorduk:
Birinci adım: Yerli motor
2023 sonu için hedeflenen Ay misyonunda birinci adımda yerli motorun üretilmesi var.
ROKETSAN, TÜBİTAK ve DeltaV isimli şirketin ürettiği hibrid motorun statik ateşleme ve fırlatma testleri yapıldı. Lakin bu motorun yapılacak uzay aracına nazaran geliştirilmesi ve modifiye edilmesi gerekiyor. Yıldırım’a nazaran bu iş bir yıl içinde bitirilebilir:
“Motor şu anda elimizde. Bu motor yalnızca aya ulaşacak formda bu araca nazaran dizayn edilip modifiye edilecek. Bundan ibaret. Bu da bir sene alacak bir iştir. Münasebetiyle biz o takvimde bir meşakkat görmüyoruz.”
Fakat şimdi uzay aracının üretim kademesine geçilmedi.
“Motorla uzay aracı çalışmaları paralel yürüyecek. Uzay aracının çalışmaları için motorun bitmesini beklemeyeceğiz. Birbirini beklemeyecek bu çalışmalar. Halihazırda çalışan bir motorun bir uzay aracına bağlanarak Ay’a götürülmesi noktasında bir grup denetimlerin yapılıp ek ünitelerin bağlanması ve geliştirilmesi kelam konusu.”
Getty Images2009’da üretilen XCOR Aerospace motoruDeltaV, Güney Afrika merkezli ve üretiminde partner olduğu motorların piyasaya ortalama müddetten çok daha süratli biçimde çıkmasını hedefleyen bir şirket.
Yıldırım’ın verdiği bilgiye nazaran, üretilen hibrid motorun sahibi ve hazırlayıcısı DeltaV.
İkinci adım: Uzay aracı
Türkiye’nin Ay’a göndermeyi planladığı uzay aracı yaklaşık 6 aydır tasarım etabında, şimdi imalata başlamadı. Ülkenin uzay aracı konusunda tecrübesi uydularla hudutlu.
Daha evvel yerli katkılarla üretilen Göktürk-2 isimli keşif uydusu 18 Aralık 2012 tarihinde Çin’deki Jiuquan Fırlatma Üssü’nden uzaya fırlatıldı. TÜBİTAK Uzay Teknolojileri Araştırma Enstitüsü (TÜBİTAK UZAY) tarafından tasarlanan ve üretilen Türkiye’nin büyük oranda yerli birinci yer müşahede uydusu RASAT da, Rusya’dan 17 Ağustos 2011’de fırlatıldı.
Şu anda yerlilik oranı yüzde 60 civarında olan İMECE ve TÜRKSAT 6A uydularının imaline da devam ediliyor.
TÜBİTAK, 2 Ekim 2020’de “Ülkemizin birinci ulusal ve yerli haberleşme uydusu olan TÜRKSAT 6A’nın Uçuş Modeli üretimine başlanmıştır” açıklaması yaptı. 2014’te imaline başlanan uydunun uzaya fırlatılması ise 2022 yahut 2023 olarak planlanıyor. Yüksek çözünürlüklü yer müşahede uydusu İmece’nin son montajı ise Haziran 2020’de tamamlandı. Onun fırlatılması için 2022 hedefleniyor.
Bu vakit aralıkları hesaplandığında şimdi tasarım evresinde olan uzay aracının 2023’te Ay’a gönderilmeye hazır hale gelmesi ne kadar gerçekçi?
Getty ImagesİMECE uydusu 4 Haziran 2020’de tanıtıldıYıldırım’a nazaran en riskli kısım bu lakin aracın çok gelişmiş bilhassa sahip olması gerekmediğinden, bu gayesi de gerçekçi olarak pahalandırıyor:
“Ay’a gidecek aracımızı tasarlamakta ve imal etmekte bir sorunumuz yok. En riskli olan kısmı tahminen burası. Yaklaşık 6 aydır tasarım çalışmaları yapılıyor.
“İlk kademede Ay’a ulaşacak bu araç çok teferruatlı, çok gelişmiş bir araç olmayacak. Bu seyahat 3 gün süren bir seyahat. Sert iniş yapacağımız için tekrar geri dönüş, tekrar havalanma olmayacağı için bu aracın radyasyon dayanıklılığı üzere özelliklerin çok robust [sağlam] olmasına gerek yok. Biz bunu yapabilecek durumdayız.
“Şu anda üç seneye yakın bir vakit var önümüzde, sıkıntı ve riskli bir mühlet, bunu kabul ediyorum. Uydu üretiminden gelen deneyimimizi gerçek değerlendirirsek ve beklemediğimiz büyüklükte sorunlarla karşılaşmazsak bunu yetiştirebileceğimizi öngörüyorum.”
Uzay aracı dizaynın yüzde 90’ın üzerinde yerli olduğunu belirten Yıldırım, üretimin de TÜBİTAK Uzay tarafından Türkiye’de yapılacağını söyledi:
“Bazı kesimlerini yurt dışından alabiliriz, yapabileceğimiz parçayı da alabiliriz vakit kazanmak için. Şimdi teknolojik olarak sahip olmadığımız sistemler de var, bu da bir gerçek. Bunları da zati dışarıdan alıyoruz, öteki uydular için de bunu yapıyoruz.”
Üçüncü adım: Fırlatma
Türkiye’nin uzaya araç fırlatma kapasitesi şimdi yok. Daha evvel uyduların fırlatılması için Çin, Rusya, ABD, Avrupa Uzay Ajansı ve özel şirketlerden de Elon Musk’ın kurucusu olduğu SpaceX ile işbirliği yapılmıştı.
Getty ImagesAirbus’ın ürettiği TÜRKSAT 5A uydusu, 8 Ocak 2021’de SpaceX Falcon 9 roketiyle ABD’den fırlatıldı2023’teki Ay misyonu için benzeri bir mutabakat imzalanacak:
“İlk etapta uzay aracımızı yakın yörüngeye çıkarmak için fırlatma konusunda işbirliğine gereksinimimiz var. Zira Türkiye’de bu kapasite yok. İstediğimiz yakın yörüngeye kadar çıkartması. Sonrasında biz roket motorumuzu ateşleyerek Ay’a kadar kendimiz gideceğiz.
“SpaceX, Blue Origin, Lockheed Martin, Boeing de dahil birçok şirketle görüşüyoruz. Kapımızı herkese açık lakin SpaceX fırlatma kabiliyeti açısından çok önde geliyor. Maliyetleri çok düşürdüler, büyük bir avantaj sağlıyor. Türkiye’ye de ilgileri var, ben neredeyse haftalık görüşüyorum SpaceX’le. Açıkçası iyi bir adaydır Falcon 9 roketi. Ancak şu an bir kontratla bağlanmış değiliz.”
Fırlatma kademesi, misyonun içinde en yüksek bütçe kalemini oluşturacak zira büsbütün dışarıdan satın alınacak bir hizmet olacak.
Ay misyonunun bütçesi ne kadar ve nasıl karşılanacak?
Motorun ve uzay aracının üretimi, materyal tedariği, insan kaynağı ve fırlatma masraflarının hesaplanmasıyla ortaya çıkan bütçeyi de Yıldırım’a sorduk.
“İyi bir varsayımımız var, epey doğruya yakın olduğunu kestirim ettiğimiz, natürel çok kesin değil zira birinci kere yapılıyor bu türlü bir şey” cevabını veren Yıldırım, sayı vermekten ise kaçındı:
“Ancak bir şey söylediğim vakit çok farklı yerlere çekiliyor. Onun için mümkünse sayı söylem etmek istemiyorum. Lakin muadil misyonlarla mukayese edildiğinde bizim misyonumuzun maliyetinin daha düşük olacağını öngörüyoruz.”
Getty ImagesTürkiye Uzay Ajansı, Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle Aralık 2018’de kurulduMotorun ya da uzay aracı üretiminin maliyeti bugüne kadar kamuoyuyla paylaşılmadı.
Fırlatma için de en düşük maliyeti sağlayan firmalardan Space’x, Falcon 9 roketiyle yapılacak her bir fırlatma için 62 milyon dolar kıymet biçiyor. Lakin SpaceX yetkilileri, roketlerin tekrar kullanımı durumunda bu maliyetin yakın gelecekte 30 milyon dolara kadar düşürülebileceğini söylüyor.
Yıldırım, 2023 misyonu için iddia edilen bütçenin Türkiye’nin devlet bütçesinden “çok rahat karşılanabileceğini” söylüyor:
“2028 maksadı için de bana şu anda bile birtakım ülkelerden teklifler gelmeye başladı. Birinci ligdekiler değil, bizim üzere uzayda var olmak isteyen ülkeler ilgi duyuyorlar. 2028 misyonunda memleketler arası işbirliği de geliştirebiliriz.”
Lakin işbirliği olmaması halinde de masraflar 8 seneye yayılacağı için “Türkiye’nin buna gücünün yeteceğini” söylüyor.
TUA’nın mevcut bütçesini sorduğumuzda da Yıldırım şu karşılığı veriyor:
“Bütçe sorunu çok hassas. Devletin kendi bütçesinden TUA’ya tahsis ettiği sayı 38 milyon TL. Ancak bizim bütçemiz bu değil. Bu tip projelerin her biri için farklı bütçe alma biçiminde çalışma sistemimiz var. Ay amacının bütçesi ayrıyeten verilecektir. Türkiye’deki birçok kurumdan da katkı hisselerimiz var. Bu hisselerle birlikte şu an sayı 40 milyon doların üzerinde.”
“Ay’a gitmek sembolik bir hedef”
Pekala bu maliyetin karşılığında Türkiye ne kazanacak?
Milyar dolarları bulabilecek bu misyonla Türkiye, uzay çalışmaları yapan yaklaşık 20 ülkeden biri olacak. Bunun karşılığında hangi somut kazanımların olacağına dair sorumuza da TUA Lideri, “Ay’a gitmek biraz da sembolik bir amaç. Diğer ülkelerin keşfedemediği yeni bir şey bulacağız diye bir gayemiz yok. Ay’ın haritası da çıkarıldı, birçok şey biliniyor. Biz kendi uzay faaliyetlerimizi geliştirmek, teknoloji transferi, entegrasyon ve tecrübeyi kazanmak için bunu önemsiyoruz” karşılığını veriyor:
“Karşılığını alıp alamayacağımı ölçebilecek durumda değiliz şimdi fakat dünyada bir ekip çalışmalar yapılmış. Ben şöyle bir oran hatırlıyorum: Uzay çalışmalarına harcanan her dolar için yaklaşık 2-3 üç katının aşikâr bir vadede geri döndüğünü hesaplamışlar. Çabucak dönüşünü sağlamak mümkün olmayabilir. Ben Türkiye’de bu mevzuda yapılacak yatırımların orta vadede katlanarak geri döneceğine inananlardanım.”
Yıldırım, en somut karşılığın ise “Yakın yörüngede oluşturulacak üretim platformlarına partnerlik” ve “asteroid misyonu” olduğunu söylüyor:
“Bunun için de Amerikalı şirketlerle temas halindeyiz. Yakın bir vakitte yakın yörüngede üretim platformları oluşturulacak. TUA olarak bunlardan birine partner olmak isteriz.
“Çok sayıda incelenmesi gereken asteroid de var, çok farklı bir asteroide ulaşabiliriz. Bu heyecan verici yeni bir amaç olabilir. Natürel birinci 10 yıllık gayelerin sonrasında…”
Daha evvel NASA ve Rusya’nın Ay’a gönderdiği sert iniş yapan uzay araçları, parçalanana kadar geçen müddette Ay’dan binlerce fotoğraf almıştı. Türkiye’nin göndereceği araçta da bu özellik olacak mı?
Bu soruya Yıldırım “Elbette, uzay aracını niçin yapıyoruz?” cevabını veriyor:
“İçinde bizim yararlı yüklerimiz, bir fotoğraf makinesi illa ki olacak. Tarihi anı biz de seyretmek istiyoruz. Tahminen birden fazla olacak. Kimi ölçümler yapılabilecek. Bilim insanları ne koysak daha yararlı olur diye çalışıyor, şu an için o belirlenmiş değil şimdi. Boşuna gitmiş olmayacak yani. Hem yol hem de sert iniş esnasında olabildiğince bilgi toplayıp Türkiye’ye aktarmayı hedefliyoruz.”
Uzaya gidecek birinci Türk, ISS’te 10 gün kalacak
Salı günü açıklanan maksatlar ortasında birinci Türk vatandaşının uzaya gönderilmesi de vardı.
2023 için planlanan bu amaç kapsamında bir Türk bilim insanı seçilerek eğitim alacak, milletlerarası işbirliği halinde Memleketler arası Uzay İstasyonu’na (ISS) gönderilecek ve 10 gün boyunca burada, Türk bilim insanlarının belirleyeceği bilimsel çalışmaları yapacak.
Yıldırım, takvimin en muhakkak olduğu misyonun bu olduğunu zira uzaya insan gönderme kapasitesi olan üç ülkeden (ABD, Rusya ve Çin) biriyle anlaşarak ilerleneceğini belirtiyor. İsimlerin en fazla 6 ay içinde belirleneceğini söyleyen Yıldırım, “en fazla heyecan uyandıran gayenin bu olduğu” görüşünde:
“Bana bile cep telefonumdan yüzlerce ileti yağıyor ‘Ben gideyim’ diye.”
Getty ImagesSpaceX ile ISS’e giden astronotlarBu program kapsamında tercihen Türkiye’de yaşayan ve ülke içindeki bir üniversitede çalışan iki yahut üç kişi yedekli olarak seçilecek. Misyon için mutabakat sağlanan ülkede 2 yıla yakın eğitim alacak bu bireylerden biri, eğitimin muvaffakiyetle tamamlanması sonrası tekrar bu ülkenin ISS’teki kotasını kullanarak 10 günlüğüne misyona gönderilecek.
ISS’teki faaliyetler beş uzay ajansının işbirliği içinde yürütülüyor. Bunlar ABD, Rusya, Kanada, Japonya ve Avrupa uzay ajansları. Birebir anda ülkelerin kotalarına nazaran alınan altı yahut yedi astronot burada misyon yapabiliyor. Çalışmaların kapsamına nazaran kalış müddetleri 7 aya kadar uzayabiliyor.
Bu misyon için de hem ABD hem Rusya ile görüşülüyor:
“ABD de Rusya da 2 yıllık eğitimin kâfi olacağını teyit etti. Benim tercihim pilotaj art planı olan birini tercih etmek, zira aşikâr koşullara alışık oluyorlar ve ön hazırlık süreci kısaltılmış oluyor. En az riskli, en düşük maliyetli tahlil tercihimiz olacaktır. Bizim ISS’le direkt temasımız işi karıştırabilir. Bize bu hizmeti verecek olan kurum bunu sağlayacağını taahhüt etti.”
Yıldırım, bunun için belirlenen bütçeyi de “gizlilik sözleşmesi” gereği açıklamıyor, “Bu bütçe elimizdedir, bunda bir külfet yok.” diyor.
Tüm dünyanın uzunca bir müddet bu misyon için bağımlı olduğu Rusya, Soyuz roketleriyle bir astronotu ISS’e göndermek için 80 milyon doların üzerinde fiyat talep ediyor.
ABD merkezli SpaceX şirketi ise geçen yıl kullanılmaya başlanan roketleriyle tıpkı misyon için 50 milyon dolar istiyor.
Lakin bu fiyatlara eğitim masrafı dahil değil.
Getty ImagesKazakistan’daki Baykonur üssünden fırlatılan Soyuz füzesiTürkiye’de insan kaynağı kâfi mi?
Yıldırım, uygun kişinin seçimi ve Ay misyonunun çalışması sırasında yurt dışında çalışan Türk asıllı bilim insanlarıyla da temas kurduklarını söylüyor:
“En büyük problemlerimizden biri, Türkiye insan kaynağı açısından mukayese ettiğimiz ülkelerden daha geri durumda sayı prestijiyle. Açıkladığımız maksatlar için yeni yetişenlerin eğitimini tamamlamasını bekleyecek vaktimiz olmadığından şöyle bir prosedür öngörüyoruz:
“Yurt dışında bu faaliyetleri yürütmekte olan çok sayıda Türk asıllı bilim insanları var. Bu kapasiteden istifade etmek istiyoruz. Öteki uyruklarda olan öbür ülkelerin bilim adamlarından da istifade ederek bu açığımızı kapatacağız.”
Tüm bu misyonların gerçekleşmesi için Türkiye’de bir de operasyon merkezi kurulacak. Merkezin İstanbul’da olması planlanıyor.
Türkiye’deki mevcut antenler gerekli haberleşmeyi sağlayacak kapasitede olmadığı için buraya bir de anten konulacak.
Fakat bu merkez de şimdi tasarım evresinde.
Yıldırım, proje için “bir kısmını hizmet satın alarak oluşturacağımız için bir senede çok rahat bitirebileceğiz” diyor.
Getty ImagesUzay limanı nerede olacak?
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “dost ve kardeş ülkede” diye açıkladığı, coğrafik şartları fırlatma yapmaya uygun, okyanus kenarında ya da yerleşimin olmadığı çöl üzere geniş alanlara sahip bir ülkede uzay limanı işletmesi kurulması da planlanıyor.
Bu tanıma uygun ülkelerin “Katar, Pakistan yahut Somali olup olamayacağını” sorduğumuz Yıldırım, “Dersinizi iyi çalışmışsınız” demekle yetiniyor lakin isim vermekten kaçınıyor:
“Hem Afrika’da hem Asya’da hatta tahminen Güney Amerika’da birden fazla ülkeyle temas halindeyim. İsim vermeyeceğim, yanlış anlaşılabilir zira görüşmeler devam ediyor. Bir uzay limanını müşterek işletmek mümkün görünüyor.”
Türkiye bugüne kadar Kazakistan, Ukrayna ve Macaristan ile mutabakatlar imzalandı. Macaristan’la imzalanan muahede aslında geniş bir işbirliği muahedesinin içinde uzayla ilgili yer alan genel unsurlar. Kazakistan ve Ukrayna’yla ise uzayla ilgili çalışmalarda işbirliği yapma niyetini ortaya koyan nitelikte mutabakat zaptı düzeyinde imzalar atıldı.
Azerbaycan ve Pakistan ile de yakın vakitte uzay çalışmalarında işbirliği muahedesi imzalanması planlanıyor.
Cumhuriyet
