Getty ImagesCumhurbaşkanı Erdoğan, 2018’deki ‘Vefatının 100. Yılında Sultan Abdülhamid’i Anlamak’ programında yaptığı konuşmada, “Birileri ısrarla bu ülkenin tarihini 1923’ten başlatmaya çalışıyor” demişti.
Türkiye’de son haftalarda ‘Ayasofya’, ‘Kızıl Elma’, ’26 Ağustos Malazgirt Zaferi Yıldönümü’, ’30 Ağustos Zafer Bayramı’ üzere gündem başlıkları, siyaset ve tarih alakası üzerinden yaşanan tartışmaları derinleştirdi.
Bu tartışmalar, aslında temel bir soruya bağlanıyor üzere duruyor: Türkiye’de iktidarın siyasetine paralel olarak yeni bir tarih anlatısı mı inşa ediliyor?
Aslında bu soru, 2002 yılında iktidara gelen Adalet ve Kalkınma Partisi’nin birinci yıllarından itibaren gündemde.
Bu durumu doğuran nedenlerin kimileri direkt iktidarın uygulamalarıyla ilgili.
Bu; ulusal bayramlara yönelik yaklaşımdaki farklılıklardan, direkt iktidar temsilcilerinin ağzından tarihi hadiselerle ilgili yapılan yorumlara, eğitim müfredatı değişiklerinden yeni yasal düzenlemelere kadar farklı alanlarda kendini gösterebiliyor.
Öteki yandan tanınan kültürde, TV dizilerinden anma programlarına, bilhassa Osmanlı devriyle ilgili, alışkın olunduğundan farklı bir tarih anlatısını ortaya koyan eserler ve etkinlikler çoğalıyor.
‘YENİ TARİH ANLATISI’ KAÇINILMAZ MI?
Hususun kimi uzmanlarına nazaran, siyasi periyotlara uygun tarih yazımı aslında kaçınılmaz bir durum.
BBC Türkçe’ye konuşan, Toplumsal Tarih Mecmuası Yayın Konseyi üyesi, İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Y. Doğan Çetinkaya, bu ilginin “eşyanın tabiatı gereği olduğunu” savunanlardan.
“Tarih, tarihçilik, tarih yazımı her çağda yeni bir anlatı ve yorum olarak karşımıza çıkar” diyen Çetinkaya şunları ekliyor:
“Bu farklılık ya değişen iktidar yahut içinde yaşanılan toplumsal siyasal kurallar münasebetiyle olur. Ya da çağdaş tarihçilikte o periyotta ortaya çıkan kuramsal arayışlarla bağlantılı olabilir. E.H. Carr, her tarihçinin yaşadığı periyodun insanı olduğunu söyler mesela.
“AKP devrinde de yeni bir tarih anlatısı inşa edilmesi eşyanın tabiatı gereği. Sonuçta tarih, geçmişte yaşanmış gerçeklikle bağlantılı de olsa tarihçilik bir formda politik olan bir seçme ve kurgulama edimidir. Farklı vakitlerde farklı yerlerde tarihçiler, siyasetçiler vs. daima tarihten seçip ayıklayıp kurguladıkları bir anlatı ve tarihle karşımıza çıkarlar.
“Bunun için tarih, öteki öbür şeylerde olduğu üzere bir gayret alanıdır ve bunun için de bu alanda çok büyük hengame ve hararetli çatışmalar yaşanır. Zira geçmiş bizim bugün çağdaş kimliğimizi oluşturan en değerli girdilerden bir adedidir.”
Getty ImagesTRT’de yayımlanan ve Sultan 2. Abdülhamid’in hayatını anlatan ‘Payitaht Abdülhamid’ dizisi, son periyotta ağır tartışmalara bahis oldu.‘MODERNLİK ŞOKU VE NOSTALJİ’
Tarih alanında onlarca kitabı bulunan, Derin Tarih mecmuası Genel Yayın Direktörü, müellif Mustafa Armağan, bugün Türkiye’de yeni tarih anlatısı inşası tartışmalarını belirli bir geçmişe dönüş çerçevesi çizerek ele alıyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Armağan, “geleneksel olanı ezmeye koşullanan fakat sonuçta onu tekrar üretmeye mahkum olan çağdaşlık şoku esnasında toplumların hafızasında bir geçmişe dönüş, nostalji temayülü yaşandığını” söylüyor.
Müellif Armağan, “Osmanlı çağdaşlaşmasının bilhassa 1859’dan itibaren çağdaşlığın çarpmasına karşı kendini yine formüle ettiğini, 1860’larda Osmanlı geçmişiyle uzaklığın açılıp geçmişin nostaljik bir tona büründüğünü, 2. Meşrutiyet’te bir toplumsal mühendislik aklının devreye girdiğini, bu periyotta çağdaş bir istibdat doğduğunu, 1925 sonrasında ise Metin Toker’in kelamıyla ‘ülkenin bir mezar sessizliğine gömüldüğünü’, bu sürecin de 1945’ten sonra azalarak da olsa sürdüğünü” savunuyor.
“Asıl işi zorlaştıran da bu ideolojik tektipleştirme ve konuşturmama tavrıydı” diyen Armağan, son yıllarda yaşananları ise 2002 öncesine referansla yorumluyor:
“Bugün yaşanan nostaljinin 1860’ların olağan nostaljisinden farkı, tarih üzerindeki sansürün hala devam etmesinden kaynaklanıyor. Bir asra yakın süren, 25 yılı mutlak, bir konuşamama, tartışamama hali, problemleri kapının ardına yahut halının altına süpürme tutumu onları biriktirdi ve sıkışan tüpün patlaması üzere tarih de Turgut Özal periyoduyla birlikte patladı. Şayet yaşasaydı Turgut Özal döneminde görecektik bu patlamayı. Nasip olmadı.
“Bu ortada 1999’da farklı bir yıldönümü kapımızı çaldı. Osmanlı’nın 700. Kuruluş yıldönümü aktiflikleri. 17 Ağustos sarsıntısına kadar bir Osmanlı tsunamisi yaşandı. Şayet Türkiye’nin gündemini mecburen değiştiren sarsıntı faciası üzere bir muazzam hadise üzerini siyah bir bulutla kaplamasaydı, 1 Ocak 2000 yalnız yeni milenyumun değil, Osmanlı’ya gebe olduğunu öğrenen bir Türkiye’nin de muştusunu verecekti.
“Bugünkü tsunaminin birinci dalgası bu türlü başladı. 29 Mayıs 1953’deki Fethin 500. Yıldönümü kutlamaları ile 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı’nı da bu tektonik hareketlenmenin öncü merkezleri sayabiliriz.”
Armağan’a nazaran günümüzde yaşanan, “bir gücün dışa vurumu”:
“Osmanlı’yı reddettiğini söyleyen fakat onu da tam reddedemeyen ve onun yerine toplumun derin katmanlarına yapışan duygusal bir ideoloji ikame edemeyen Cumhuriyet’in bastırarak halının altında biriktirdiği güç bugün bu türlü dışa vuruyor. Sağlıklı mı bu hal? Kuşkusuz değil. Her patlamanın denetimsiz bir boşalma olduğu üzere bu da tıpkı yazgısı paylaşıyor.”
ARMAĞAN: ‘HAKKI TESLİM ETMEK İSTEYENLERE GERİCİ DENİYOR’
Armağan, içinde Sultan 2. Abdülhamid’e bakışa da değindiğimiz, tarihe yaklaşımda 2002 öncesine kıyasla ne tıp farklılıklar olduğuna dair sorumuza ise şu karşılığı veriyor:
“İlk kitabım ‘Osmanlı: İnsanlığın Son Adası’nda ‘Mazlum bir tarihin sesi olmak istiyorum’ demiştim. ‘Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı’ isimli kitabımda Sultan’a atılan onlarca iftiraya karşılık verdim. Millet tarihine o kadar aç bırakılmış ki bugüne kadar yarım milyon insan bu kitabı okudu.
“Öte yandan düşünün, 1916 yılında bir Britanya ordusunu teslim olmak zorunda bırakmış kaç devlet vardı dünyada? Biz bunun başarmışız Kut’ül Amare’de ancak her nasılsa ‘unutmuşuz’. Hem de 100 yıl süren bir unutkanlık bu. Bu türlü bir tarih olmaz.
“Ayasofya ki fethin sembolü ve vakıf mülkü lakin ibadete kapalı bir müzeydi. Bu; tarihe, hukuka ve millete bir reddiye idi. Sirkeci’de Büyük Postahane binası var. Lütfen gidip bakın, üzerindeki dört adet Sultan Abdülhamid tuğrası kazınmış. Yok edilmiş.”
Armağan, bu sınırdaki yaklaşımların “gerici” diye nitelenmesini eleştiriyor:
“Şimdi tarihin üzerinden buldozerlerin geçirildiği bir ülkede yaşıyoruz, monarşik geçmişlerine hürmet duyan İngiltere’de yahut Rusya’da değil. Bu ret hali ister istemez bir tepki doğuracaktı. Hakkı teslim etmek, ihkak-ı hak etmek isteyenler bunu savununca da gerici deniliyor. Yani tarihi bir sıkıntı, çabucak siyasi, ideolojik bir tabana oturtuluyor.”
Getty ImagesAyasofya’nın ibadete açılması tarih ve siyaset bağlantısına dair tartışmaları derinleştiren gelişmelerden biri oldu.ÇETİNKAYA: ‘YENİ TARİH VAR FAKAT DEVAMLILIKLAR DA VAR’
Doğan Çetkinkaya, günümüzdeki tarih anlatısı ile AKP öncesindeki anlatıyı şöyle kıyaslıyor:
“2002 öncesinden kıymetli farkın şunlar olduğu düşünülüyor: Osmanlı’ya olan bakış, İslam tarihini merkeze alma uğraşı, Türkiye’nin dünyada ilişkin olduğu yer olarak Batı’dan farklı bir aidiyet geliştirme konusu, Cumhuriyet’e ilişkin kişi ve sembollerin azımsanması vs. Ya da işte tahminen beyaz cumhuriyetçi seçkinler karşısında ‘hakiki millet'” vurgulamak. Merkezin dışında etraf denilen öykü…”
“Evet yeni bir tarih anlatısı elbette inşa ediliyor. Bu çok kıymetli lakin bu, temel devamlılıkları da görmezden geleceğimiz manasına gelmiyor” diyen Çetinkaya, “devamlılık” konusunda şu yorumu yapıyor:
“Sonuçta 2002 öncesinde, 1980 darbesi öncesi ve sonrasıyla bir Türk-İslam sentezi anlayışı var. Gündelik hayattaki ya da siyasal gündem içinde verilen arbedelerde taraflar tarih yığınından kimi birtakım şeyleri seçip bazılarını dıştalıyorlar ve bunu yaparken sembolik birtakım ögeler üzerinden arbede çıkabiliyor.
“Ama alışılmış hatırlamak lazım, mesela İstanbul’un fethini birinci Recep Tayyip Erdoğan belediye lideri olunca kutlamıyor, değil mi? Balkan Savaşı sonrasında Birinci Dünya Savaşı arifesinde İttihatçılar çıkartıyorlar bunu piyasaya. Yani AKP’nin tarih telaffuzunda de milliyetçilik, Türkler, devlet, seçkinci yani elitist bakış açısı temel hakim parametredir. Padişahları, kumandanları, paşaları anlatmaktan reayaya gelemezler mesela benim üzere bir tarihçinin baktığı yerden.”
Çetinkaya, “günümüzdeki kimi tartışmaların içeriğe değil, kostüme ait olduğu” kanısında:
“AKP birinci devrinde tarih konusunda, argümanlarında daha utangaçtı. Bir yandan güya Ayasofya ve Kariye mescidinin ibadete açılması radikal bir değişim üzere geliyor. Lakin başka yandan birinci periyoduna oranla Erdoğan daha milliyetçi, daha devletçi ve hatta daha Türkçü. Zati İslamcı kesim de aslında çokça milliyetçi, devletçi ve Türk merkezlidir.
“Ama buna karşın biz tekrar de bir çatışmadan ve değişimden bahsedebiliyoruz. Buradaki tartışmanın ben hala içeriğe dair değil kostüme ait olduğunu düşünüyorum. Ancak bu kostüm ben dahil birçok insan için daha radikal bir değişimmiş üzere de hissettirebilir kendini o farklı. Çünkü gündelik hayat ve kültürel kodlar da kıymetli konular.”
ARMAĞAN: ‘SULTAN VAHDETTİN’İ TARTIŞABİLMELİYİZ’
Mustafa Armağan, “tarihin tarih alanında kalması gerektiğini” savunanlardan.
“Müsaade edilmiyor, zira Kemalist sistem tarihin tarihçilere bırakılmayacak kadar tehlikeli olduğuna inanıyor. Tarihe bu kadar yüklenirseniz bumerang üzere bir gün başınıza çarpması mukadderdir. Bugün yaşanan, Kemalizm’in 95 yıl evvel attığı bumerangın dönüp kendisine çarpması hadisesidir” yorumunu yapıyor müellif.
Kendisi, tarihi hadise ve bireylerin tartışılabilmesine gereksinim olduğunu söylüyor:
“Klasik kitaplarımızda adalet bir şeyi ilişkin olduğu yere koymak formunda tanım edilir. Biz de adalet istiyoruz: Yani tarihteki hadiselerin yahut şahsiyetlerin ilişkin olduğu yerlere konulmasını. Bundan rahatsız olanlar var. Gerçek. Bunu ifrata vardırarak yanlış uygulayanlar da var. O da hakikat. Ancak bunların olması gerekiyor. Tartışabilmeliyiz. Tartıştıkça mantıksız noktalarımızın farkına varacak ve birbirimizi tanıyacağız.
“İngilizler Cromwell’i tartışacaklar, Fransızlar Petain’i, biz de Sultan Vahdettin’i. Lakin İngilizler ve Fransızlar Cromwell ve Petain’i tartışabiliyor lakin biz tartışamıyoruz.
“Biz diyoruz ki hengame etmeyelim, dinleyelim, müzakere edelim, mübahese edelim, mübareze edelim, sonra münakaşa edelim.”
Getty ImagesTürkiye’de muhalefet iktidarın; 19 Mayıs, 29 Ekim, 23 Nisan, 30 Ağustos üzere tarihlerdeki kutlamalara yaklaşımına reaksiyon gösteriyor.SİYASET Mİ BELİRLEYİCİ OLACAK?
Doğan Çetinkaya, önümüzdeki devirde, Türkiye’de yeni tarih anlatısıyla ilgili tartışmaların direkt siyasetle belirleneceği kanısında.
Bunu açarken, ‘Yeni Türkiye’ telaffuzuna ve siyasi ittifaklara da değiniyor:
“15 Temmuz’dan sonra daha artan biçimde, Erdoğan’ın bir ‘yeni’ vurgusu var. İttihatçıların periyodunda, Kemalist devirde daima bu öne çıkar: ‘Yeni Türkiye.’ Aslında bu kuruculuk savı ve yeni bir şey yaratma motivasyonu birçok şeyde olduğu üzere kendine ilişkin ve yeni bir şeyler kurmayı gerektiriyor. Tarih de bunlardan biri.
“Gezi İsyanı, 15 Temmuz darbe teşebbüsü, FETÖ ile çatışma çerçevesinde yeni bir siyasal koalisyon kuruldu. Bu koalisyon bir teyakkuz hali üzerine inşa edildi. Bir varlık yokluk algısı üzerinden devletin güvenlik aygıtı, AKP, MHP’yi bir ortaya getirdi. Şu an AKP’nin liberal periyodundan farklı bir rejim içerisindeyiz. Liberal periyottaki utangaç tarihi göndermeler ise bilhassa İslamcı tabanı konsolide etmek için radikalleşiyor.
“Ancak burası da koalisyonun yumuşak karnı. Daha evvel olmadık ölçüde Cumhuriyet sembolleri ile bir çatışma gündeme gelirken koalisyonun içinde Doğu Perinçek üzere şahıslar da var. Lakin onun ötesinde ne kadar dönüştüğünü bilmesek de ordunun kendisi var. Sıkıntı burada Erdoğan’ın tarihe ait kullandığı farklı renk ve boyaları Kemalist, cumhuriyetçi, Atatürkçü çizgileri kapatmak için ne kadar kullanacağı ile bağlı.”
Türkiye’deki yeni tarih anlatısıyla ilgili tartışmalar, önümüzdeki devirde de devam edecek üzere duruyor.
Tartışmaları, ileride hangi gelişmelerin ateşleyeceğini varsayım etmek sıkıntı olsa da sıkıntı; şimdiki siyaset, ideoloji ve kültürel hegemonya üzere tartışmalarla iç içe geçecek üzere görünüyor.
Cumhuriyet
