'Yasın beş evresi teorisi' nasıl gelişti, hangi alanlara uyarlandı?

İnkâr, öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenme… Bunlar yasın beş evresi olarak biliniyor. Yaşadığımız üzücü hadiselerde birden fazla insanın bu aşamalardan geçtiği varsayılıyor.

O denli ki büyük şirketlerin bile yapacakları kıymetli değişikliklerde bu evreleri gözeterek adım attığı söyleniyor.

Koronavirüs salgını sürecinde de his dünyamızda bu aşamalardan geçtiğimize işaret eden bir mülakat büyük ilgi gördü.

Pekala herkes üzüntüyü, yası birebir biçimde mi yaşar?

İsviçreli psikiyatrist Elisabeth Kübler-Ross 1969’da yayımlanan Mevt ve Ölmek Üzerine isimli kitabında, hastalara mevt teşhisi konduğunda hangi duygusal aşamalardan geçtiğine dair bir sınıflandırma yapmıştı.

İnkâr: “Hayır, ben değilim, hakikat olamaz bu”
Öfke: “Niye ben?”
Pazarlık: “iyi tavır” yoluyla vefatı geciktirme eforları
Depresyon: illete reaksiyon gösterme ve mevte hazırlanma sürecinde yaşanır
Kabullenme: “Çıkılan uzun yolda son durak noktası”

Kübler-Ross bunları “savunma mekanizmaları, çok sıkıntı durumlarla başa çıkma yolları” halinde tanım etmişti.

Ama Kübler-Ross bu başlıkların her birine kitabında bir kısım ayırmış olsa da bu süreç yalnızca beş evreden ibaret değildi; şok, hazırlık, umut üzere öbür 10-13 aşamadan da laf ediliyordu.

Elisabeth’in oğlu Ken Ross da anasının, herkesin bölgeyle de bu evreleri ve bu sıralama ile yaşayacağı fikrine kapılmadığını belirtiyor.

Kitap kısa müddette en çok satanlar listesine girdi; dünyanın her bölgesinden hastalar ve hekimler Elisabeth’i mektup yağmuruna tuttu.

Farklı ortamlarda kullanılan teori

Bu beş evre teorisi giderek daha tanınan oldu; tabip ve terapistlerin eğitiminde kullanıldı, hastalara ve ailelerine bunlar temel alınarak haber verildi.

O denli ki Uzay Yolu’ndan (Star Trek) Susam Sokağı’na kadar televizyon serilerinde bile bu evrelere atıf yapıldı. Yüzlerce müzisyen ve sanatçı ondan esinlendiği üzere karikatürlerde mizah konusu da oldu.

Bu aşamaları birçok farklı duygusal deneyimlere uygulayan binlerce akademik araştırmaya da bahis oldu. Bunlar arasında, atletlerin kariyerlerine son veren yaralanmalara hazırlanması ve Apple’ın iPhone 5 modeline tüketicilerin yansısı üzere bahisler da var.

Bu evreler idari hedefle da kullanılıyor. Boeing’den IBM’e birçok büyük şirket, büyük değişime gittikleri periyotlarda çalışanlarını yönetim etmede Kübler-Ross Değişim Eğrisi ismini verdikleri bir formül kullanıyor.

Pandemi sürecine uygulanması

Kübler-Ross ile birlikte Yas ve Yas Tutmak isimli kitabı yazan David Kessler, bu evrelerin koronavirüs salgını sürecine de uygulanabileceğini söylüyor. Harvard Business Review mecmuasına verdiği mülakat, bu buhran periyodunu anlamladırmaya çalışan birçok insan açısından kıymetli bir kaynak olarak görüldü ve elden ele yayıldı.

Bu mülakatta Kessel bu evreleri pandemi sürecinde şu halde uygulamıştı:

“Başlangıçta bolca inkâr oldu: Bu virüs bizi etkilemez. Sonra öfke geldi: Beni meskende kalmaya zorluyor, hareketlerimi engelliyorsunuz. Pazarlık evresinde: Tamam, şayet toplumsal ara kuralına iki hafta uyarsam her şey yoluna girecek, değil mi? Akabinde üzüntü başladı: Bu ne devir bitecek bilmiyorum. Ahir kabullenme aşamasına varıldı: Bunlar oluyor, nasıl yol alacağıma bakmam lazım.

“Tahmin edeceğiniz üzere güç, kabullenmede yatıyor. Kabullenme ile denetimi ele geçirdiğimizi düşünüyoruz. Ellerimi yıkayabilirim. Toplumsal uzaklık uygulayabilirim. Sanal ortamda nasıl çalışacağımı öğrenebilirim.”

‘Yol haritası’

Columbia Üniversitesi Kayıp, Travma ve His laboratuvarı yöneticisi klinik psikoloji profesörü George Bonanno, bu modelin “bir yol haritası” olarak görülebileceğini söylüyor.

“İnsanlar acı çekerken ‘Ne kadar sürecek? Bana ne olacak?’ bilmek isterler. Tutunacakları bir şey ararlar. Evreler modeli de onlara bunu sağlıyor.”

Toplumsal psikoloji mütehassısı Charles A Corr ise “Size bu durumlarda olan kişileri kategorize etmek için kolay bir yol sunuyor” diyor.

Fakat Bonanno, bu sınıflandırmanın yarardan çok zarar verebileceğini söylüyor. “Bu aşamalardan geçmeyen beşerler, ki birden fazla insanın o denli olduğunu söyleyebilirim, üzüntüyü ve yası yanlış tecrübe ettiklerini düşünebilir… Bundan ötürü terapiste gitmeleri gerektiği sonucunu çıkarabilirler.”

Üzüntünün ve yasın beş aşamalı olduğuna dair somut bir data de yok aslında. 2007’de yayımlanan ve kısa bir vade evvel bir yakınını kaybetmiş kişilerle mülakatlara dayanan bir araştırmada, Kübler-Ross’un sıraladığı aşamalar farklı kombinasyonlar halinde görülmüş, ancak tüm aşamalarda hakim olan hissin kabullenme olduğu sonucuna varmıştı. İnkar (ya da inanmama) düşük seviyede kaydedilmiş, en baskın 2. hissin ise bu aşamalarda ismi geçmeyen ‘özlem’ duygusu olduğu belirtilmişti. Ama bu araştırma da seçici örnekleme ve bulgularını ölçüsüz abartma nedeniyle daha sonra eleştirilmişti.

David Kessler ise akademide tartışmalar devam etse de, işi gereği karşılaştığı yas ve üzüntü yaşayan kişilerin bu teoriyi hala mealli gördüklerini söylüyor.

Charless Corr da Kübler-Ross’un yasla ilgili sınıflandırmayı yaparken ‘evre’ yahut ‘aşama’ sözcüklerini kullanmamış olsaydı tahminen bugün daha iyi bir noktada olacağını, ama o vakit da kişilerin tahminen bu kadar dikkatini çekmemiş olacağını belirtiyor.

Corr, tıbbi semptomlar üzere beş sabit aşamadan laf edilmesinin Kübler-Ross’un çalışmasından çıkarılması gereken asıl dersleri gölgelediği kanısında.

Ross, mevt hakkında daha rahat konuşulması gerektiğini düşünüyor, ölümcül hastaların bu teşhisle başa çıkabilmesine, bakıcıları ve aile üyelerine yardımcı ve destek olmak istiyordu. Başkaca kişilerin hayatın sınırsız olmadığını ve mümkün olduğunca iyi yaşamak gerektiğini anlamalarını istiyordu.

1983’te BBC’yle yaptığı mülakatta, “Ölüm döşeğindeki beşerler bize yalnızca vefatı değil hayatı da öğretebilir” demişti.

Time mecmuası 1999’da Kübler-Ross’u 20. yüzyılın en değerli 100 düşünürü arasında sıralamıştı.

İniş süreci

Fakat daha sonra çalışmalarının merkezine ‘ölümden sonra neler oluyor?’ sorusunu alıp, mevtten dönen beşerler ve ruhlarla temas kuran medyumları araştırmaya başladığında mesleksel itibarını da yitirmeye başladı.

1979’da ilişkili olduğu Jay Barham isimli bir medyumun ismi bayanların taciziyle ilgili bir skandala karışmıştı.

1980’lerde ABD’nin Virgina yerinde nahiye sakinlerinin itirazlarına karşın ölmek üzere olan AIDS hastaları için bir huzurevi kurmuş, 1995’te çiftlik meskeni yakılmış ve Ross, arka arda felç geçirmişti. Arizona’daki oğlu Ken’in yanına taşınıp son yıllarını orada geçirdi.

Amerikan televizyonunun ünlü ismi Oprah Winfrey ile yaptığı son mülakatında kendi mevti ile ilgili hislerini “sadece öfke, öfke, öfke” halinde tabir etmişti.

Utangaçlık neden kaynaklanır, giderilebilir mi?

Ken ise “Ne yazık ki kamuoyu onun kendi aşamalarını yaşamasını istemedi. Mevtin büyük tabibinin melek üzere davranıp durumu acilen kabullenmesini istedi, fakat hepimiz yas ve kayıp ile farklı hallerde başa çıkmaya çalışıyoruz” diyor.

David Kessler’e nazaran yas ve üzüntünün anahtarı anlamlandırmada yatıyor. Kessler bunu Ross’un ailesinin oluruyla onun evreler listesine altıncı evre olarak eklemiş.

“Anlam bulmanın milyonlarca farklı yolu var. Örneğin, ‘sevdiğim kişinin vefatı beni daha iyi bir insan haline getirdi’ yahut ‘onun vefatı olmaması gereken bir formda oldu, bu yüzden dünyayı daha inançlı bir taraf haline getirmem lazım ki diğerleri birebir formda ölmesin’ üzere.”

Farklı teoriler

Charles Corr, Hollandalı araştırmacılar Margaret Stroebe ve Henk Schut’un geliştirdiği “ikili süreç modeli”ne işaret ediyor. Buna nazaran, yas sürecindeki kişiler, kayıplarını hazmetme ile hayattaki yeni zorluklara hazırlanma arasında gidip gelirler.

Bonanno ise yas için dört farklı yan tespit ettiğini söylüyor. Birçok insan dayanıklılık gösterip depresyona girmezken, kimileri kronik yasa bürünüp yıllarca ondan kurtulamaz, kimileri daha evvel yaşadıkları depresyonun depreştiğini, kimileri ise sevdiklerini kaybettikten sonra ruh hallerinde bir iyileşme bile hissedebilir.

Bonanno, çoğunluğun ahir bu durumdan çıkıp sıradana döneceğini belirtiyor, fakat bu sınıflandırmanın yasın evreleri teorisi kadar net olmadığını da kabul ediyor.

Yas, denetim etmesi sıkıntı ve rahatsız edici bir süreçtir. Yanılsama bile olsa, bundan çıkış yolu ile ilgili bir yol haritasının olması fikri kişisi rahatlatır.

Elisabeth Kübler-Ross, Yas ve Yas Tutma Üzerine isimli son kitabında, evreler teorisiyle “karmaşık hisleri sistemli paketlere tıkıştırmayı amaçlamadığını” söz etmişti.

Yas, kimi benzerlikler içerse de herkes için farklı bir süreçtir. Herkesin kendi çıkış yolunu bulması gerekir.

Cumhuriyet