Memleketler arası Şeffaflık Derneği İdare Şurası Lideri E. Oya Özarslan, pandemi devrinde olağanda ihaleye çıkılması gereken pek çok hal, acil etiketiyle pazarlık ve direkt satın alma formunda yapıldığını söyledi.
Özarslan, 2020’nin birinci altı ayında toplam 83 milyar 913 milyon 213 liralık 203 bin 461 adet kamu alımı yapıldığını kontrolün, şeffaflığın ve rekabetin sağlanamadığı alımların oranının yüzde 36’ya yükseldiğini vurguladı. “Çok değerli makamlara diploma sahteciliği yaptığı yargı kararıyla ortaya çıkmış bireylerin getirilmesi, intihal yaptığı belirtilen bireylerin rektör olarak atanabilmesi liyakat kavramının altını oyar” diyen E. Oya Özarslan ile Türkiye’de yolsuzluğu konuştuk.
TÜRKİYE 100 ÜLKE ORTASINDA SONDAN 97. SIRADA
– Pandemi süreci Türkiye’nin yolsuzluk karnesini nasıl etkiledi, sizce iyiye mi berbata gidiş mi oldu? Bundan sonraki süreçte nasıl bir tablo ile karşılaşacağız?
Pandemi bütün dünyada yolsuzluk sürecini olumsuz bir formda etkiledi. Öncelikle tam demokrasi ile yönetilen ülkelerdeki yöneticiler dahi daha evvel sahip olmadıkları ve özgürlükleri alabildiğine ve yer yer de keyfi biçimde kısıtlayabilen, mutlak bir karar verme gücüne eriştiler.
Bu keyfi karar verme doğal ki ihaleler ve satın almalar üzere süreçleri çok etkiledi, olağanda ihaleye çıkılması gereken pek çok hal, acil etiketiyle pazarlık ve direkt satın alma üzere formlarda yapıldı.
Örneğin, Guardian gazetesinin yaptığı habere nazaran İngiltere’de pandemi periyodunda 1 milyar poundluk devlet ihaleleri acil koduyla ihalesiz olarak verildi.
Türkiye’de ise aslında kamu ihalelerindeki şeffaflık büyük ölçüde azalır ve daha çok tartışma konusu olurken Pandemi devrindeki acil durumun kamu otoriteleri tarafından gitgide daha çok kullanılmaya başladığını görüyoruz. Bu hususta yaptığımız bir çalışmaya nazaran içinde pasta imal eserleri alımı, yazlık meyve zerzevat alımı ya da kilitli parke üretim işi bulunan ihalelerin dahi acil koduyla yapıldığını gördük. Bunların pandemiyle ve aciliyetle bağlantıları nedir sanki?
Ayrıyeten Covid19 devrindeki data şeffaflığı konusunda da Türkiye’nin sorunlar yaşadığını biliyoruz. Dünyadaki tüm ülkelerin Covid periyodundaki bilgi şeffaflığını inceleyen endekse nazaran Türkiye 100 ülke ortasında sondan 97. ve bu mevzudaki berbat sicili ile dünyadan bilgi sakladığı anlaşılan Çin’in dahi gerisinde görünüyor. Baştan beri toplumun çeşitli kesitleri ve sivil toplum kuruluşları tarafından dataların hakikat açıklanmadığı korkuları lisana getirilirken, pandeminin başlamasından tam sekiz ay sonra asemptomatik sayıları da içeren genel sayılar açıklanmaya başladı, çok tartışmalı hadise hasta ayrımı kalktı ve sayılar dramatik olarak bir gün içinde değişti.
TAKİPSİZLİK KARARLARI ARTTI
– Milletlerarası Şeffaflık Örgütü’nün 2019 bilgilerine nazaran, Türkiye yolsuzluklarla ilgili kritik bir süreç yaşıyor. Dünya Yolsuzluk Algı Endeksi’nde bir yıl içinde 13 sıra düşerek 180 ülke ortasında 91. sıraya geriledi. Ne oldu da Türkiye bu noktaya geldi?
Türkiye Avrupa Birliğine aday ülke olmasını takiben kimi ıslahatlar yapmış ve yolsuzlukla uğraş konusundaki birtakım memleketler arası mutabakatlara taraf olmuştu. Ayrıyeten ülke içinde estirilen demokratikleşmeye gerçek gidildiği izlenimini veren ıslahatlar ve örneğin Bilgi Edinme Kanunu‘nun hayata geçirilmesi üzere kimi yapısal yasal değişiklikler de gerçekleşmişti. Tüm bunlar Türkiye’nin bu mevzuda kesin adımlar atacağı izlenimini verdi ve Türkiye’nin Yolsuzlukla Çaba Endeksindeki yeri evvelki yıllarda göreli olarak birkaç puan arttı. 2013 yılından sonra ise taraf olunan bu mutabakatların uygulamadaki yetersizlikleri, OECD, AB, BM üzere şahsen bu milletlerarası kurumların incelemeleri ve tenkitleriyle ortaya kondu. Mevzuata getirilen bilgi edinme kanunu üzere uygulamaların özümsenemediği ve aslında kamuoyuna hiç de kâfi bilgi verilmediği anlaşıldı. Bu üzere konular bu mevzuda puanımızın düşmesine sebep oldu.
Ayrıyeten Türkiye’deki en büyük yolsuzluk savlarının araştırılması soruşturulması ve evrakların yargılanmadan kapanması üzere konular yolsuzluk konusunda cezasızlık yaşandığı üzere bir sonuca sebep oldu. Adalet Bakanlığı’nın 10 yıllık istatistiklerine dayanarak yaptığımız bir çalışmaya nazaran rüşvet, nüfuz ticaret üzere yolsuzluk hatalarında verilen takipsizlik kararları yüzde 23’ten yüzde 45’e çıkmıştır. Bu bahsin nedenleri üzerinde durmalı.
Tekrar kamuoyu ihalelerinin şeffaflığının azalması ve çok büyük ihaleler ve projelerin iktidara yakın birkaç büyük şirkete verilmesi de yolsuzluk konusundaki algımızın gitgide düşmesini sağlayan bir diğer etkendir.
YOLSUZLUK YATIRIMLAR İÇİN RİSK OLUŞTURUYOR
– Bu sıralama Türkiye’ye bakışı nasıl etkiliyor, yatırım çekme konusunda esasen makûs durumda olan Türkiye bu sıralamadan nasıl etkileniyor?
Türkiye’ye giren direkt yabancı sermaye yatırımlarının gitgide azaldığını biliyoruz, son beş yılda bu sayının yüzde 54’e kadar gerilediği belirtiliyor.
Yabancı sermayenin istikrar aradığını, para ve mülkiyetinin teminatı üzere kavramlara kıymet verdiğini, yatırımının inançlı limanlarda gerçekleşmesi için arayışlarda bulunduğunu da biliyoruz. Bilhassa yolsuzluk üzere kavramlar, yabancı yatırımlar için bu hususta bir risk oluşturuyor.
Ayrıyeten milletlerarası muahedeler ve Amerika İngiltere, Fransa ve gibisi üzere ülkelerde getirilen yolsuzlukla çaba maddeleri münasebetiyle özel şirketler tüm dünyadaki faaliyetlerinin yolsuzluğa karışmaması için birebir sorumluluk altında. Bu yüzden artık yolsuzluk endeksinde düşük notlara sahip ülkelere girerken çekiniyor, bir sefer daha düşünüyor ve bunu kararlarında olumsuz bir risk puanı olarak dikkate alıyorlar.
EN FAZLA YOLSUZLUK İNŞAAT VE GÜÇTE
– Türkiye’de en fazla yolsuzluk, hangi kurumlarda yapılıyor, neden?
Tüm dünyada yolsuzluk riski taşıyan kesimler ortasında inşaat ve imal işleri güç ve madencilik, ve ilaç üzere alannlarda faaliyet gösteren kesimler riskli bölümler olarak kabul ediliyor ve daha çok yolsuzluğun da en çok bu en üst sıralarda yer alan dallarda olduğu belirtiliyor.
Türkiye’de de bu bahiste dünyadaki eğilimleri izleyen bir süreç görülmektedir. Son yıllarda en çok büyüyen bölümler de bunlar aslında.
Ayrıyeten bizim 2016 yılında yaptığımız bir araştırmaya nazaran Türkiye’de siyaset kurumu ve mahallî idarelerin en sorunlu alanlar olduğu halkımız tarafından da tabir edilmektedir.
KÂR DEĞİL BÜYÜK ZİYAN VAR
– Türkiye’de yolsuzluğa neden olan metotların başında neler geliyor?
Yeniden bu üstte bahsettiğim 2016 yılındaki araştırmamızdan imar süreçleri, ruhsat süreçleri üzere bürokratik yapıda olan, pek çok müsaade ve idari sürecin gerçekleştiği, birden çok kişi ya da merciin karar verici olarak katıldığı, keyfi davranma imkanının çok ve kontrolün az olduğu hallerde yolsuzluğun daha çok gerçekleştiği görülüyor
Yolsuzluğa açık süreçlere en çok, büyük paraların el değiştirdiği, keyfi uygulamaların mümkün olduğu ve az kontrolün bulunduğu ortamlarda rastlanır.
Küçük ölçekli yolsuzluklarda digitalleşmenin ve ödemelerin online yapılmasının yolsuzluğu bir ölçü önlediğini biliyoruz. Örneğin, evvelki yıllarda trafik polisinin rüşvet aldığından bahsedilirken artık EDS üzere metotlarla bu azaldı. Öte yandan büyük ihaleler yoluyla büyük ölçekli yolsuzluk yapmak çok daha mümkün.
Türkiye, kamu yatırımları için son yıllarda kamu özel işbirliği yoluna gitti ve bu yolla kamu kaynaklarının dağıtılmasını sağladı. Bu kaynakların da daha çok aşikâr kümelere gittiği görülüyor, kontratları şeffaf değil, kar edeceği düşünülürken büyük ziyanlar var, çok yakından incelenmeli.
– Ne oldu da yolsuzluk bu kadar artış gösterdi. Kamu ihale kanunu çok fazla değişiyor. Sayıştay’ın yetkileri tırpanlandı, bunun tesiri ne kadar?
Kamu ihaleleri kamu kaynaklarının dağıtılmasında kritik kıymete sahip ve açık ihale sistemi büyük oranda azalma gösterdi. Kamu İhale Kurumu (KİK) istatistiklerinden elde ettiğimiz bilgiye dayanarak 2004-2019 yılları içinde kamu ihalelerindeki değişimi inceledik. Buna nazaran açık ihale ile verilen mal ve hizmet alımlarının oranı yüzde 75’ten yüzde 63’e indi. Ki mega projelerin KİK kapsamından çıkarıldığı dikkate alınırsa, bu sayının çok daha düşük olacağı görülecektir.
Türkiye’de devlet dağıttığı kaynaklar, ya da vergi indirimi, vergi affı sağlamak vb üzere süreçlerdeki yetkisi düşünüldüğünde halâ iktisatta çok değerli bir güçtür, bu sebeple bu süreçlerin hepsi de çok kritik ehemmiyettedir.
Sayıştay raporları, her şeye karşın yolsuzluğun en iyi saptandığı kontrol sistemlerindendir. Bu mevzudaki en büyük sorun, yolsuzluk usulsüzlük üzere mevzuların raporda belirtilmesine rağmen, bunlarla ilgili süreç yapılmaması, kabahat duyurusunda bulunulup, yargı düzeneğinin işlememesidir.
RÜŞVETE 1 TRİLYON DOLAR HARCANIYOR
– Yolsuzluğun neden olduğu ekonomik kayıp ölçüsü ne kadardır?
Türkiye’de benim bildiğim kadarıyla buna ait bir araştırma yok, yapmak da kolay değil, zira tabiatı gereği yolsuzluk kapalı gerçekleşen bir süreç ve bu bahiste bir data yok.
Dünyada yapılan çalışmalar ise gayrisafi ulusal hasılanın yüzde 5’i kadar bir kısmın yolsuzluğa gittiğini söylüyor bize. Dünya Bankasının bilgilerine nazaran ise yılda 1 trilyon dolar yalnızca rüşvete harcanıyor dünyada.
LİYAKAT TEMEL UNSUR OLMALI
– Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile birçok kurum Saray’a bağlandı, birçok bağımsız kurum kapatıldı. Liyakat yok sayılıyor, bu durumun yolsuzluğa tesirini kıymetlendirebilir misiniz?
Kayırmacılık, eski tabiriyle torpil tipik bir yolsuzluk çeşididir. Kamu Etik Konseyinin evvelki yıllarda yaptığı bir çalışmada da kayırmacılığın ülkemizde en çok yaşanan yolsuzluk tipi olduğu belirtiliyordu. Liyakat ve işin hak edene verilmesi ise bunun panzehiridir.
Çok kıymetli makamlara diploma sahteciliği yaptığı yargı kararıyla ortaya çıkmış bireylerin getirilmesi, intihal yaptığı belirtilen şahısların rektör olarak atanabilmesi liyakat kavramının altını oyar. Toplumda bilgiye, emeğe, adalete olan inancı yok eder, kurumları etkisizleştirip, çürüterek yok eder. Demokrasiye olan itimadı sağlamak, faal işleyen bir sisteme sahip olmak için liyakati temel prensip haline getirmek gerek.
– Wealth Fund’un araştırmasına nazaran, 2016 yılından 2019’a kadar, Türkiye’den 1 milyon dolar ve üzeri meblağda 17 bin 100 hesap yurtdışına çıkmış. Neden bu türlü bir metoda başvuruluyor?
Malı, mülkü konusunda teminat hissetmeyen, mülkiyet hakkının tanınmayacağını, yargının bağımsız olmadığını ve haklarının korunmayacağını düşünen çok kimse var, bu da insanlarımızı, iş insanlarımızı diğer ülkelere yatırım yapmaya, mal varlıklarını yurtdışına taşımaya yöneltiyor. Bir yandan yaşanan beyin göçü de dikkate alındığında, Türkiye’nin hem sermaye hem de insan gücü, emeği açısından büyük kayıp yaşadığını söylemek mümkün.
– Ankara Büyükşehir Belediye Lideri Mansur Yavaş ve İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Ekrem İmamoğlu evvelki periyoda ilişkin birtakım yolsuzluk belgelerine yargıya taşıyacağını açıkladı, bu tablo bize neleri gösteriyor?
2016 yılında yaptığımız çalışmaya nazaran, siyaset ve mahallî idareler halkımız tarafından ülkemizde en çok yolsuzluğun olduğu kurumlar olarak görülmekteydi. Son mahallî seçimlerden sonra ise bilhassa büyük kent idarelerinin şeffaflığı temel bir unsur haline getirdiğini, bu bahiste yeni bir çok uygulama yaptığını ve bunun da halkta karşılığının olduğunu görüyoruz. Bence demokrasi üzere yolsuzluğa karşı çaba de yerelden ve halkın talebiyle yükselecek.
TÜRKİYE’NİN NOTU 100 ÜZERİNDEN 39
– Türkiye’de yolsuzluğun yapısallaşarak siyasi, ekonomik, toplumsal sistemin bir kesimi haline geldiğini söylemek mümkün mü?
Yolsuzluk Algı Endeksinde notu 50 puanın altında olan ülkeler yolsuzluğun çok rastlandığı ve sistemik olarak yaşandığı ülkeler ortasında kabul edilir Türkiye’nin notu 100 üzerinden 39, bulunduğu yer ise 180 ülke ortasında 91. sıradadır.
CEZASIZLIK ORTADAN KALDIRILMALI
– Yolsuzluğu en aza indirmek ve gerçek manada şeffaflığı sağlamak için hemen atılması gereken adımlar nelerdir?
Öncelikle kanunlar aktif uygulanmalı ve yolsuzlukta “Cezasızlık” ortadan kaldırılmalı! Medya özgürlüğü tam sağlanmalı, yolsuzluğu yazan çizen bu mevzuda tasa lisana getiren, araştıran gazetecilere yönelik dava açma üzere uygulamalar sona ermeli.
Yolsuzluk konusundaki milletlerarası kontratlara tam manasıyla ahenk sağlanmalı. Kamu tarafından dağıtılan kaynaklar tam manasıyla şeffaf açık bir ihale sistemiyle gerçekleştirilmeli.
Siyaset ve ticaret ortasındaki muğlak alakalar önlenmeli, siyasi etik yasası çıkarılmalı, siyasetin iktisada müdahalesi ortadan kalkmalı. Bilgilerin halkla şeffaf, sağlam, standart bir halde paylaşması sağlanmalı, halkın görüşleri evvelce alıp süreçlere katan şeffaf iştirakçi bir idare anlayışı hayata geçmeli.
Cumhuriyet
